Cải tạo không gian công cộng trong đô thị: Từ vỉa hè đến công viên

Không gian công cộng như vỉa hè và công viên là thành phần thiết yếu quyết định nên chất lượng sống và tạo dựng văn hóa đô thị. Nhận thức rõ điều này, chủ trương phát triển đô thị bền vững của Đảng và Nhà nước, thể hiện qua Nghị quyết 06-NQ/TW, đã đặc biệt chú trọng việc cải tạo không gian công cộng trong đô thị theo hướng xanh và thông minh. Hưởng ứng tinh thần đó, các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng đang tích cực triển khai nhiều dự án chỉnh trang vỉa hè và phát triển công viên, nhằm cải thiện diện mạo đô thị và phục vụ tốt hơn đời sống người dân.

Bức tranh xám màu của không gian công cộng đô thị Việt Nam hiện nay

Để có giải pháp hiệu quả, trước hết cần nhìn thẳng vào sự thật. Thực trạng không gian công cộng tại các đô thị Việt Nam là một bức tranh phức tạp với nhiều mảng màu xám, đòi hỏi sự phân tích kỹ lưỡng ở từng khía cạnh.

Thực trạng về vỉa hè: “Cuộc chiến” không hồi kết giành lại lối đi cho người đi bộ

Vỉa hè, hay “hè phố”, về lý thuyết là không gian dành riêng cho người đi bộ. Tuy nhiên, tại Việt Nam, nó đã và đang trở thành một không gian đa chức năng theo cách hỗn loạn nhất.

• Vỉa hè bị chiếm dụng triệt để: Đây là vấn đề nhức nhối và kéo dài hàng thập kỷ. Vỉa hè bị biến thành:
  • Không gian kinh doanh: Các quán ăn, trà đá, cửa hàng thời trang… mặc nhiên bày bàn ghế, hàng hóa chiếm gần hết lối đi. Hình ảnh những người đi bộ phải luồn lách qua các hàng quán, thậm chí buộc phải đi xuống lòng đường đã trở nên quá quen thuộc.
  • Bãi đỗ xe tự phát: Từ xe máy đến ô tô, vỉa hè trở thành nơi đỗ xe tiện lợi nhất, đẩy người đi bộ vào tình thế nguy hiểm.
  • Nơi tập kết vật liệu xây dựng, rác thải: Nhiều công trình xây dựng, hộ gia đình vô tư biến vỉa hè thành nơi chứa đồ, gây mất mỹ quan và cản trở giao thông.
• Xuống cấp, thiếu an toàn và mất mỹ quan: Chất lượng xây dựng vỉa hè không đồng bộ, nhiều nơi gạch lát vỡ nát, bong tróc, tạo thành những cái bẫy nguy hiểm. Hệ thống thoát nước thường bị tắc nghẽn, gây ngập úng cục bộ chỉ sau một cơn mưa nhỏ. Cây xanh được trồng thiếu quy hoạch, cột điện, tủ связи, biển báo chằng chịt như “ma trận”, không chỉ làm mất mỹ quan mà còn cản trở người khuyết tật tiếp cận.
• Thiếu tính kết nối: Quy hoạch vỉa hè hiện nay còn rời rạc, thiếu sự kết nối liền mạch. Người đi bộ có thể đang đi trên một vỉa hè rộng rãi, nhưng chỉ vài bước chân sau đã bị “cắt đứt” bởi một ngõ ra vào, một công trình án ngữ, hoặc một đoạn vỉa hè không tồn tại. Sự thiếu kết nối này làm giảm hiệu quả của việc đi bộ, khiến người dân có xu hướng lựa chọn xe máy cho cả những quãng đường ngắn.
• Dẫn chứng mới nhất (2024-2025):
  • Hà Nội: Mặc dù đã có nhiều chiến dịch ra quân “giành lại vỉa hè” trong năm 2024, tình trạng tái lấn chiếm vẫn diễn ra phổ biến tại các quận trung tâm như Hoàn Kiếm, Đống Đa, Ba Đình. Nhiều hố ga, trụ nước chữa cháy đặt ngổn ngang nhưng thiếu biển cảnh báo, người dân và phương tiện bị đe dọa an toàn. Thống kê thực tế từ Hà Nội cho thấy các dự án lát lại vỉa hè giai đoạn 2021-2025 chỉ phân bố trên một số quận, chưa đồng bộ. Ngoài ra, việc thi công cải tạo vỉa hè thường diễn ra chậm trễ hoặc ùn ứ vào cuối năm, gây bức xúc cộng đồng.  Các tuyến phố kiểu mẫu sau một thời gian ngắn lại quay về thực trạng cũ, cho thấy sự thiếu bền vững trong cách quản lý.
  • TP.HCM: Quận 1 tiếp tục nỗ lực lập lại trật tự đô thị, nhưng bài toán hài hòa giữa sinh kế của người bán hàng rong và không gian cho người đi bộ vẫn còn bỏ ngỏ. Các tuyến đường ven kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè dù được đầu tư nhưng vỉa hè vẫn thường xuyên bị chiếm dụng làm nơi buôn bán.
  • Đà Nẵng: Được xem là đô thị có quy hoạch tốt hơn, nhưng tại các khu vực đông khách du lịch như quận Sơn Trà, Ngũ Hành Sơn, tình trạng lấn chiếm vỉa hè để kinh doanh hải sản, cho thuê dịch vụ vẫn là một thách thức lớn.

Thực trạng về công viên và không gian xanh: “Lá phổi” đang ngột ngạt

Không gian xanh được ví như “lá phổi” của đô thị, nhưng “lá phổi” này đang ngày càng suy yếu trước áp lực đô thị hóa.

• Thiếu hụt về số lượng và diện tích: Theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chỉ tiêu tối thiểu về diện tích cây xanh công cộng trong đô thị là 9m²/người. Tuy nhiên, tại Hà Nội và TP.HCM, con số này chỉ loanh quanh mức 2-3m²/người, một tỷ lệ quá thấp. Áp lực phát triển bất động sản khiến các quỹ đất dành cho công viên, cây xanh ngày càng bị thu hẹp. Trong khi đó, nhiều quy hoạch và ý tưởng đề ra tiêu chuẩn cao hơn: ví dụ, Hà Nội đặt mục tiêu đạt 18 m²/người vào năm 2030. Hiện tại, theo báo cáo của Sở Xây dựng Hà Nội, thành phố mới có 63 công viên và vườn hoa (phần lớn tập trung ở 4 quận nội đô); Đà Nẵng có 40 công viên công cộng cấp đô thị và 158 vườn hoa, công viên nhỏ trong các khu dân cư (tổng 198 khu vực xanh). Trong khi đó, TP.HCM được quy hoạch đến 11.400 ha đất công viên (7 m²/người) nhưng hiện mới có hơn 500 ha công viên, tức chỉ khoảng 0,55 m²/người (chỉ bằng khoảng 1/16 Singapore).

Đô thị	Diện tích cây xanh hiện tại (m²/người)	Mục tiêu giai đoạn 2030 (m²/người)
Hà Nội	~2 – 3	18
TP. Hồ Chí Minh	0,55	7 (theo quy hoạch)
Đà Nẵng	2,33	8 – 9

• Xuống cấp, thiếu bảo trì: Nhiều công viên hiện hữu được xây dựng từ lâu đang trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Hạ tầng như đường dạo, ghế đá, hệ thống chiếu sáng, nhà vệ sinh công cộng… bị hư hỏng, lỗi thời. Nhiều nơi trở thành địa điểm tụ tập của các đối tượng tệ nạn xã hội, gây cảm giác bất an cho người dân. Công viên Thống Nhất (Hà Nội) hay Công viên Tao Đàn (TP.HCM) dù là những “lá phổi” lớn nhưng nhiều khu vực bên trong vẫn còn nhếch nhác, thiếu các tiện ích hiện đại.
• Thiết kế đơn điệu, không đáp ứng nhu cầu đa dạng: Các công viên truyền thống thường chỉ có đường dạo, ghế đá và một vài khu vực trồng cây. Thiết kế này không còn phù hợp với nhu cầu đa dạng của cư dân đô thị hiện đại: thiếu không gian cho thanh thiếu niên (sân trượt ván, bóng rổ), thiếu sân chơi trẻ em sáng tạo, thiếu khu vực tổ chức sự kiện cộng đồng, và thiếu các tiện ích thông minh (Wi-Fi miễn phí, trạm sạc…).

Ảnh hưởng tiêu cực đến cộng đồng và sức cạnh tranh đô thị

Vấn đề không gian công cộng đô thị Việt Nam không chỉ là câu chuyện về mỹ quan mà nó còn tạo ra những hệ lụy sâu sắc.

• Chất lượng sống và sức khỏe cộng đồng suy giảm: Thiếu nơi đi bộ an toàn và không gian xanh để thư giãn làm gia tăng “stress đô thị”. Người dân mất đi cơ hội vận động thể chất, giao lưu xã hội, dẫn đến các vấn đề về sức khỏe tinh thần và thể chất như béo phì, tim mạch, trầm cảm.
• Giảm sức hấp dẫn và cạnh tranh của đô thị: Trong mắt các nhà đầu tư và du khách quốc tế, chất lượng không gian công cộng là một chỉ số quan trọng để đánh giá mức độ phát triển và sự đáng sống của một thành phố. Một đô thị lộn xộn, thiếu an toàn sẽ khó thu hút nhân tài và các dự án đầu tư chất lượng cao.
• Gia tăng các vấn đề đô thị khác: Vỉa hè bị chiếm dụng đẩy người đi bộ xuống lòng đường, góp phần gây ra ùn tắc và tai nạn giao thông. Thiếu cây xanh làm tăng hiệu ứng đảo nhiệt đô thị, khiến thành phố nóng hơn, tiêu thụ nhiều năng lượng hơn cho việc làm mát và gia tăng ô nhiễm không khí.

Tóm lại, thực trạng vỉa hè đô thị và tình trạng thiếu không gian xanh đô thị đang là những rào cản lớn cho sự phát triển bền vững của các thành phố Việt Nam. Giải quyết những vấn đề này không còn là một lựa chọn, mà là một yêu cầu cấp bách.  

Lợi ích khi cải tạo hiệu quả không gian công cộng đô thị: Đầu tư cho một tương lai đáng sống

Việc cải tạo không gian công cộng không phải là một chi phí, mà là một khoản đầu tư chiến lược mang lại lợi ích đa chiều, kiến tạo nên những đô thị đáng sống và thúc đẩy đô thị bền vững.

Tăng chất lượng cuộc sống và sức khỏe cộng đồng – Lợi ích cốt lõi

Đây là giá trị nhân văn và trực tiếp nhất mà việc cải tạo không gian công cộng mang lại.

• Tạo điều kiện cho hoạt động thể chất và giao tiếp xã hội: Một vỉa hè rộng rãi, sạch đẹp khuyến khích người dân đi bộ, chạy bộ. Một công viên với đầy đủ trang thiết bị (máy tập thể dục ngoài trời, sân cầu lông, đường dạo…) trở thành trung tâm thể thao của cộng đồng. Đây là những không gian lý tưởng để mọi người gặp gỡ, trò chuyện, tăng cường sự gắn kết xã hội, từ đó hình thành nên những cộng đồng dân cư văn minh, thân thiện. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, những người sống gần không gian xanh có xu hướng năng động hơn và có chỉ số hạnh phúc cao hơn.
• Giảm stress, cải thiện sức khỏe tinh thần và thể chất: Thiên nhiên có khả năng chữa lành. Chỉ cần 15-20 phút đi dạo trong công viên cũng đủ để giảm nồng độ cortisol (hormone gây stress), hạ huyết áp và cải thiện tâm trạng. Không gian công cộng chất lượng cao là liều thuốc giải độc hiệu quả cho những áp lực của cuộc sống đô thị hiện đại, giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh về tâm lý và tim mạch.

Gia tăng giá trị kinh tế và xã hội cho đô thị – Động lực phát triển

Lợi ích cải tạo không gian công cộng không chỉ dừng lại ở phạm vi xã hội mà còn lan tỏa mạnh mẽ đến nền kinh tế.

• Nâng cao giá trị bất động sản: Các dự án bất động sản nằm gần công viên, quảng trường hay các tuyến phố đi bộ được quy hoạch tốt luôn có giá trị cao hơn hẳn. Một không gian công cộng đẹp không chỉ làm tăng giá trị cho các tòa nhà liền kề mà còn tạo hiệu ứng lan tỏa ra cả khu vực, thu hút đầu tư và thúc đẩy thị trường bất động sản phát triển lành mạnh. Ví dụ điển hình là giá trị bất động sản quanh khu vực Hồ Gươm (Hà Nội) hay Phố đi bộ Nguyễn Huệ (TP.HCM).
• Thúc đẩy du lịch, dịch vụ thương mại: Không gian công cộng là sân khấu của đô thị. Những quảng trường, công viên, phố đi bộ được thiết kế độc đáo, giàu bản sắc sẽ trở thành điểm đến hấp dẫn du khách. Điều này kéo theo sự phát triển của các dịch vụ đi kèm như nhà hàng, quán cà phê, cửa hàng lưu niệm, tạo ra việc làm và nguồn thu cho ngân sách địa phương. Phố đi bộ Nguyễn Huệ không chỉ là nơi vui chơi của người dân thành phố mà còn là một sản phẩm du lịch không thể bỏ qua khi đến TP.HCM.
• Tạo dựng bản sắc đô thị và gia tăng sự gắn kết cộng đồng: Không gian công cộng là nơi diễn ra các lễ hội, sự kiện văn hóa, nghệ thuật, thể hiện rõ nhất bản sắc và tinh thần của một thành phố. Nó là nơi ký ức đô thị được lưu giữ và các giá trị cộng đồng được vun đắp. Khi người dân cùng nhau tham gia vào các hoạt động tại công viên, cùng nhau gìn giữ vỉa hè sạch đẹp, họ sẽ cảm thấy yêu và tự hào hơn về nơi mình sống.

Hướng tới phát triển đô thị bền vững – Tầm nhìn dài hạn

Cải tạo không gian công cộng là một bước đi quan trọng để hiện thực hóa các mục tiêu phát triển bền vững.

• Đáp ứng các tiêu chí xanh, thân thiện môi trường: Việc mở rộng diện tích công viên, trồng thêm cây xanh trên vỉa hè giúp thanh lọc không khí, giảm tiếng ồn và điều hòa vi khí hậu. Sử dụng các vật liệu thân thiện môi trường (gạch tự chèn thấm nước, đèn LED tiết kiệm năng lượng) trong quá trình cải tạo góp phần xây dựng một hạ tầng đô thị xanh.
• Hỗ trợ mục tiêu giảm phát thải CO₂, ứng phó biến đổi khí hậu: Một hệ thống vỉa hè và đường dành cho xe đạp kết nối tốt sẽ khuyến khích người dân chuyển từ phương tiện cá nhân sang đi bộ và đạp xe, trực tiếp giảm lượng khí thải CO₂. Công viên và các mảng xanh đô thị hoạt động như những “bể chứa carbon” tự nhiên và những “miếng bọt biển” khổng lồ, giúp thấm hút nước mưa, giảm nguy cơ ngập lụt – một vấn đề ngày càng nghiêm trọng do biến đổi khí hậu.

Đầu tư vào không gian công cộng chính là đầu tư vào con người, vào kinh tế và vào tương lai của chính đô thị đó. Đó là con đường ngắn nhất để xây dựng những thành phố thịnh vượng, nhân văn và bền vững.

Chính sách mới nhất về cải tạo không gian công cộng giai đoạn 2023 – 2025

Để giải quyết những hạn chế trên, Nhà nước và các địa phương đã ban hành nhiều chính sách cải tạo không gian công cộng và đề án phát triển bền vững không gian công cộng trong giai đoạn 2023–2025. Ở cấp quốc gia, Nghị quyết 06-NQ/TW (ngày 24/01/2022) về quy hoạch và phát triển đô thị đến 2030 đề ra mục tiêu đến 2025 diện tích cây xanh bình quân đạt 6–8 m²/người, đến 2030 đạt 8–10 m²/người. 

Bộ Xây dựng cũng đang soạn thảo Nghị định quản lý công viên, cây xanh, mặt nước đô thị mới (sửa đổi NĐ 64/2010) với nhiều điểm đổi mới: mở rộng đối tượng áp dụng đến khu dân cư nông thôn, cho phép sử dụng 15% diện tích công viên để kinh doanh (dịch vụ công cộng), đề cao việc tổ chức không gian theo khu vực – ví dụ áp dụng nguyên tắc “cụm hóa” cây xanh thay vì rải đều khắp đường phố.

Tại buổi thảo luận dự thảo này (6/2025), Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà nhấn mạnh cần thay đổi tư duy quy hoạch cây xanh đô thị: không nên làm “có đường là phải trồng cây” theo kiểu đối phó, mà tập trung trồng theo cụm, bố trí như “rừng trong đô thị”, đồng bộ hạ tầng và thân thiện tầm nhìn giao thông. Những quy định mới yêu cầu xác định rõ vai trò công viên, cây xanh như tài nguyên quý giá trong quy hoạch và thiết kế đô thị.

Trên địa bàn các thành phố lớn, nhiều chính sách và kế hoạch cụ thể cũng đã được ban hành. Ở Hà Nội, Chương trình 03-CTr/TU (17/3/2021) của Thành ủy về chỉnh trang đô thị giai đoạn 2021–2025 xác định phải đẩy nhanh đầu tư, cải tạo, nâng cấp các công viên, vườn hoa. Theo báo cáo UBND TP mới nhất, chỉ tiêu giai đoạn 2021–2025 là xây dựng, cải tạo 50 công viên/vườn hoa. Tuy nhiên, đến quý I/2025, Hà Nội đã hoàn thành 70 dự án (gồm 10 công viên và 60 vườn hoa), đạt 140% mục tiêu. Thành phố đã thành lập Ban Chỉ đạo riêng, ban hành quy định quy trình, định mức liên quan và đang lập đề án quản lý cây xanh, công viên để trình phê duyệt. Đồng thời, nhiều dự án lớn (như hồ điều hòa CV1, hồ Tây Bắc) đã được tháo gỡ vướng mắc để sớm đưa vào sử dụng, góp phần gia tăng không gian xanh cho người dân.

Tại TP.HCM, UBND Thành phố cũng có chương trình phát triển công viên và cây xanh giai đoạn 2020–2030. Theo Sở Xây dựng TP.HCM, trong năm 2024 thành phố đã phát triển thêm 196,55 ha công viên công cộng (phần lớn là mở rộng trong các dự án đô thị), vượt mục tiêu đề ra. Từ năm 2020 đến nay, tổng cộng TP.HCM đã phát triển 236,7 ha công viên công cộng và trồng mới, cải tạo hơn 40.000 cây xanh. Năm 2025, mục tiêu TP đặt ra là phát triển thêm 5 ha công viên và 6.000 cây xanh mới. Các giải pháp cải tạo không gian công cộng được đưa ra bao gồm ưu tiên phát triển công viên ở ngoại thành, đầu tư các công viên quy mô lớn, đa chức năng, và sử dụng nguồn đất công để tiết kiệm chi phí.

Đà Nẵng, với quan điểm trở thành “thành phố môi trường”, cũng tích cực triển khai đề án phát triển cây xanh đô thị 2021–2030. Mục tiêu đề án là đạt 5–6 m²/người vào 2025, 8–9 m²/người vào 2030. Theo Sở Xây dựng Đà Nẵng, hiện diện tích cây xanh bình quân chỉ đạt 2,33 m²/người, nên thành phố đã phê duyệt nhiều giải pháp cải tạo không gian công cộng nhằm tăng tỷ lệ cây xanh: bổ sung 1.075 ha công viên mới cấp đô thị, huy động xã hội hóa phát triển mảng xanh ven sông, bảo tồn thảm thực vật tự nhiên. Đặc biệt, Đà Nẵng hiện có 40 công viên đô thị và 158 công viên, vườn dạo quy mô nhỏ trong các khu dân cư. Thành phố dự kiến đầu tư thêm khoảng 1.075 ha công viên công cộng để đạt chỉ tiêu cây xanh 6 m²/người và kêu gọi xây dựng thêm 510 ha công viên đơn vị ở (theo quyết định phê duyệt 18.000 ha đất công viên đến 2030). Kinh phí ước tính cho mục tiêu này khoảng 19.554 tỷ đồng (trong đó vốn ngân sách 2.575 tỷ)

Đề xuất giải pháp cải tạo không gian công cộng tại Việt Nam (Áp dụng thực tiễn)

Từ những phân tích thực trạng, chúng ta cần xây dựng một lộ trình hành động cụ thể, khả thi và phù hợp với bối cảnh Việt Nam. Các giải pháp cải tạo không gian công cộng phải mang tính đồng bộ, từ chính sách vĩ mô đến các hành động vi mô, với sự tham gia của cả hệ thống chính trị và cộng đồng.

Giải pháp quy hoạch và chính sách – Nền tảng pháp lý vững chắc

• Đưa chỉ tiêu cải tạo không gian công cộng vào quy hoạch đô thị bắt buộc:
  • Hành động: Cần rà soát và nâng cao các chỉ tiêu về diện tích đất dành cho không gian công cộng (công viên, cây xanh, quảng trường, mặt nước) trong các đồ án quy hoạch chung và quy hoạch phân khu. Quan trọng hơn, phải có cơ chế giám sát chặt chẽ để đảm bảo các chỉ tiêu này được tuân thủ nghiêm ngặt trong quá trình phê duyệt và triển khai dự án, chấm dứt tình trạng “điều chỉnh quy hoạch” làm mất đất công.
  • Mục tiêu: Đảm bảo mỗi khu đô thị mới, mỗi dự án nhà ở đều phải dành một tỷ lệ đất nhất định, không thể thay thế, cho không gian công cộng, hướng tới mục tiêu tối thiểu 9m² xanh/người của WHO.
• Chính sách hỗ trợ, khuyến khích tư nhân tham gia (PPP – Hợp tác Công – Tư):
  • Hành động: Xây dựng khung pháp lý rõ ràng, minh bạch và hấp dẫn cho mô hình PPP trong lĩnh vực cải tạo và quản lý không gian công cộng. Chính quyền có thể đóng góp bằng quỹ đất, trong khi doanh nghiệp đầu tư xây dựng, quản lý và khai thác các dịch vụ (quán cà phê, khu vui chơi, bãi đỗ xe ngầm…) trong một thời gian nhất định để thu hồi vốn.
  • Ví dụ: Một doanh nghiệp có thể đầu tư cải tạo một công viên xuống cấp, tích hợp các tiện ích hiện đại và được quyền khai thác một phần nhỏ diện tích cho các dịch vụ thương mại văn minh, có kiểm soát. Lợi ích là ngân sách nhà nước không phải chịu gánh nặng, công viên được nâng cấp và người dân có thêm dịch vụ chất lượng.

Giải pháp cải tạo vỉa hè đô thị – Trả lại không gian cho người đi bộ

Đây là một trong những nhiệm vụ trong thách thức nhất trong cải tạo không gian công cộng, đòi hỏi sự quyết liệt và đồng bộ.

• Kiểm soát hiệu quả và áp dụng mô hình “vỉa hè thông minh”:
  • Phân vùng chức năng rõ ràng: Thay vì cấm hoàn toàn, cần quy hoạch lại mặt cắt vỉa hè một cách khoa học. Ví dụ, một vỉa hè rộng 5m có thể được chia thành 3 vùng: 2m sát lòng đường là vùng đệm (trồng cây, đặt ghế đá, cột đèn); 2m ở giữa là “luồng đi bộ” bất khả xâm phạm; 1m sát nhà dân có thể là “vùng sử dụng có điều kiện” cho phép kinh doanh theo giờ và có thu phí, với quy định nghiêm ngặt về vệ sinh và không gian.
  • Ứng dụng công nghệ: Triển khai hệ thống quản lý kỹ thuật số. Sử dụng camera AI để giám sát 24/7, tự động phát hiện và phạt “nguội” các hành vi lấn chiếm “luồng đi bộ”. Phát triển ứng dụng di động cho phép người dân phản ánh tình trạng lấn chiếm vỉa hè kèm hình ảnh, định vị GPS gửi trực tiếp đến cơ quan chức năng.
• Tăng tính kết nối và an toàn:
  • Hành động: Ưu tiên nguồn lực để cải tạo không gian công cộng, nâng cấp vỉa hè đồng bộ trên các tuyến phố chính, tạo thành các “hành lang đi bộ” kết nối các khu dân cư với trạm xe buýt, ga tàu điện, công viên, trường học, bệnh viện. Tại các điểm giao cắt, cần xây dựng các lối sang đường an toàn, có vạch kẻ, đèn tín hiệu và gờ giảm tốc cho xe cơ giới. Đặc biệt chú trọng thiết kế đường dốc, bề mặt phẳng cho người khuyết tật và xe đẩy trẻ em.

Nâng cấp và mở rộng không gian xanh, công viên – Xây dựng “lá phổi” cho thành phố

• Mở rộng diện tích công viên và xây dựng “công viên bỏ túi” (Pocket Parks):
  • Hành động: Bên cạnh việc bảo vệ các quỹ đất lớn cho công viên trung tâm, cần thực hiện một chiến dịch rà soát toàn thành phố để xác định các khu đất công bị bỏ hoang, các không gian xen kẹt trong khu dân cư, các khu đất dưới gầm cầu, dọc bờ sông, kênh rạch… để chuyển đổi thành các “công viên bỏ túi”.
  • Lợi ích: Giải pháp này không đòi hỏi chi phí giải tỏa mặt bằng lớn nhưng mang lại hiệu quả tức thì, đưa không gian xanh len lỏi vào từng ngóc ngách của đô thị.
• Cải tạo hạ tầng và đa dạng hóa chức năng các công viên hiện hữu:
  • Hành động: Lập kế hoạch tổng thể để cải tạo công viên một cách toàn diện. Thay thế các thiết bị cũ kỹ, xuống cấp. Lắp đặt hệ thống chiếu sáng thông minh, Wi-Fi miễn phí, trạm sạc điện thoại, nhà vệ sinh công cộng sạch sẽ.
  • Đa dạng hóa chức năng: Phân chia công viên thành nhiều khu vực chức năng: khu vui chơi trẻ em theo chủ đề (phiêu lưu, khoa học…), khu thể thao cho thanh thiếu niên (sân trượt ván, tường leo núi mini), khu vực yên tĩnh cho người cao tuổi (sân tập thái cực quyền, vườn thiền), khu vực cho thú cưng, và các không gian mở để tổ chức sự kiện văn hóa, chợ phiên cuối tuần.

Giải pháp huy động cộng đồng tham gia – Sức mạnh từ sự chung tay

Không gian công cộng là của cộng đồng, do đó, sự tham gia của người dân là yếu tố quyết định sự thành công và bền vững của dự án.

• Khuyến khích cộng đồng tham gia vào quy trình:
  • Hành động: Tổ chức các buổi hội thảo, lấy ý kiến người dân địa phương trước khi thiết kế, cải tạo một công viên hay một tuyến vỉa hè. Người dân sống ở đó là những người hiểu rõ nhất họ cần gì. Sử dụng các nền tảng trực tuyến để người dân có thể đóng góp ý tưởng, bỏ phiếu cho các phương án thiết kế.
• Tổ chức các hoạt động xã hội hóa, nâng cao nhận thức:
  • Hành động: Phát động các phong trào như “Ngày Chủ nhật xanh” để người dân cùng tham gia dọn dẹp, trồng cây tại công viên, ngõ phố của mình. Khuyến khích các doanh nghiệp, tổ chức xã hội “nhận nuôi” một khu vườn hoa, một đoạn vỉa hè để chăm sóc. Các hoạt động này không chỉ làm đẹp không gian mà còn xây dựng tình làng nghĩa xóm và nâng cao ý thức trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với không gian chung.

Bằng cách kết hợp đồng bộ các giải pháp cải tạo không gian công cộng trên, Việt Nam hoàn toàn có thể thực hiện thành công việc cải tạo không gian công cộng đô thị, tạo ra sự chuyển biến thực chất từ gốc rễ, mang lại lợi ích lâu dài cho hàng triệu người dân.

Các nhóm tình nguyện, tổ dân phố phối hợp giữ gìn vỉa hè sạch đẹp, tạo nên không gian chung đáng tự hào cho khu dân cư

Thách thức và định hướng cải tạo không gian công cộng trong thời gian tới

Dù các giải pháp đã được vạch ra, quá trình triển khai cải tạo không gian công cộng tại Việt Nam chắc chắn sẽ đối mặt với không ít thách thức. Nhận diện rõ những khó khăn này và có định hướng chiến lược là điều kiện tiên quyết để đi đến thành công.

Thách thức khi triển khai cải tạo không gian công cộng

• Vấn đề tài chính và nguồn lực giới hạn:
  • Phân tích: Cải tạo đồng bộ hệ thống vỉa hè và công viên trên quy mô lớn đòi hỏi nguồn ngân sách khổng lồ. Trong bối cảnh ngân sách nhà nước còn phải ưu tiên cho nhiều lĩnh vực cấp bách khác như y tế, giáo dục, hạ tầng giao thông trọng điểm, việc phân bổ đủ vốn cho không gian công cộng là một bài toán khó. Nguồn nhân lực quản lý đô thị có chuyên môn cao về thiết kế cảnh quan, quản lý không gian công cộng hiện đại cũng còn thiếu hụt.
• Khó khăn trong quản lý, bảo trì sau cải tạo không gian công cộng:
  • Phân tích: “Xây đã khó, giữ còn khó hơn”. Nhiều dự án sau khi được đầu tư hoành tráng đã nhanh chóng xuống cấp do thiếu kinh phí và quy trình bảo trì, bảo dưỡng định kỳ. Tình trạng tái lấn chiếm, phá hoại tài sản công, xả rác bừa bãi… vẫn tiếp diễn nếu không có một cơ chế quản lý hậu đầu tư đủ mạnh và bền vững. Ai sẽ chịu trách nhiệm chăm sóc cây xanh, sửa chữa ghế đá, duy trì vệ sinh? Câu hỏi này cần được trả lời rõ ràng ngay từ giai đoạn lập dự án.
• Xung đột lợi ích khi cải tạo không gian công cộng, vỉa hè:
  • Phân tích: Đây là thách thức xã hội phức tạp nhất. Việc dẹp bỏ các hàng quán trên vỉa hè sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng ngàn hộ gia đình. Mặc dù việc lấn chiếm là sai quy định, nhưng nó đã trở thành một phần của “nền kinh tế phi chính thức” tồn tại dai dẳng. Việc tìm ra giải pháp hài hòa, vừa lập lại trật tự đô thị vừa đảm bảo an sinh xã hội cho nhóm người yếu thế này là một bài toán cực kỳ nhạy cảm và khó khăn, đòi hỏi sự vào cuộc của nhiều ban ngành chứ không chỉ riêng ngành quy hoạch.

Định hướng lâu dài

Để vượt qua thách thức trong cải tạo không gian công cộng và đảm bảo sự phát triển bền vững, các đô thị Việt Nam cần một tầm nhìn chiến lược và dài hạn.

• Xây dựng chiến lược quốc gia/cấp thành phố về phát triển không gian công cộng:
  • Định hướng: Cần có một “Chiến lược tổng thể” về không gian công cộng cho giai đoạn 10-20 năm tới, thay vì các dự án cải tạo manh mún, rời rạc. Chiến lược này phải xác định rõ tầm nhìn, mục tiêu (ví dụ: đến năm 2035, đạt chỉ tiêu 7-9m² xanh/người), các khu vực ưu tiên, lộ trình thực hiện và cơ chế phân bổ nguồn lực. Nó phải được tích hợp chặt chẽ vào quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế – xã hội của thành phố.
• Ứng dụng công nghệ thông minh bền vững trong quản lý không gian đô thị:
  • Định hướng: Phải xem công nghệ không phải là “trang sức” mà là “xương sống” của hệ thống quản lý. Tiếp tục đẩy mạnh xây dựng cơ sở dữ liệu GIS, ứng dụng IoT, AI vào giám sát, vận hành. Hướng tới một hệ thống quản lý thông minh có khả năng phân tích dữ liệu để dự báo các vấn đề (ví dụ: dự báo khu vực có nguy cơ tái lấn chiếm cao) và đưa ra các quyết định dựa trên bằng chứng, giúp tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực.
• Tăng cường hợp tác quốc tế để học tập kinh nghiệm và huy động nguồn lực:
  • Định hướng: Chủ động tìm kiếm và tham gia vào các mạng lưới đô thị toàn cầu (như C40 Cities, 100 Resilient Cities…). Tăng cường hợp tác với các thành phố đã thành công (Singapore, Seoul, Paris…) để học hỏi mô hình quản trị và công nghệ. Đồng thời, tận dụng các kênh hợp tác quốc tế để tiếp cận các nguồn vốn ODA, các quỹ hỗ trợ phát triển xanh, các khoản đầu tư từ các tổ chức quốc tế cho các dự án cải tạo không gian công cộng mang tính bền vững và chống biến đổi khí hậu.

Con đường phía trước đầy chông gai, nhưng với một chiến lược rõ ràng, sự quyết tâm chính trị và sự đồng lòng của xã hội, việc cải tạo không gian công cộng đô thị Việt Nam là hoàn toàn khả thi.

Kết luận và khuyến nghị: Hành động ngay hôm nay vì một đô thị đáng sống ngày mai

Hành trình mà chúng ta vừa đi qua, từ những vỉa hè lộn xộn đến những công viên thiếu sức sống, đã cho thấy một sự thật không thể chối cãi: cải tạo không gian công cộng không còn là một dự án làm đẹp cảnh quan đơn thuần, mà là một mệnh lệnh cấp bách để nâng cao sức khỏe, sự thịnh vượng và tính bền vững của các đô thị Việt Nam. Vỉa hè và công viên chính là tấm gương phản chiếu văn minh đô thị và chất lượng sống của người dân. Đầu tư vào chúng chính là đầu tư vào tương lai.

Để biến tầm nhìn về những đô thị đáng sống thành hiện thực, không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực của một cá nhân hay một cơ quan. Cần có một cam kết cải tạo không gian công cộng mạnh mẽ và hành động đồng bộ từ mọi cấp.

Khuyến nghị cải tạo không gian công cộng trong đô thị

Đối với Chính quyền (Trung ương và địa phương):

• Ưu tiên chính sách: Đưa việc phát triển mạng lưới không gian công cộng thành một ưu tiên hàng đầu trong các chiến lược phát triển đô thị quốc gia và cấp thành phố.
• Kiên quyết thực thi: Phải có sự quyết liệt trong việc thực thi pháp luật về quản lý trật tự đô thị, đồng thời xây dựng các chính sách an sinh xã hội khả thi cho những người bị ảnh hưởng để giải quyết tận gốc rễ vấn đề.
• Minh bạch và cởi mở: Công khai các quy hoạch, kế hoạch cải tạo và tạo điều kiện tối đa cho doanh nghiệp và cộng đồng tham gia thông qua các cơ chế PPP và tham vấn cộng đồng thực chất.

Đối với Doanh nghiệp:

• Trách nhiệm xã hội: Lồng ghép việc tạo lập không gian công cộng chất lượng vào các dự án bất động sản của mình. Đây không chỉ là trách nhiệm mà còn là cách để gia tăng giá trị bền vững cho chính dự án.
• Đầu tư chiến lược: Mạnh dạn tham gia vào các dự án PPP cải tạo, quản lý công viên, vỉa hè. Đây là một lĩnh vực đầu tư mới mẻ nhưng đầy tiềm năng, mang lại lợi ích kép về kinh tế và thương hiệu.

Đối với Cộng đồng và mỗi người dân:

• Thay đổi nhận thức: Hãy xem vỉa hè, công viên là “phòng khách”, là “sân vườn” chung của cả cộng đồng chứ không phải là không gian vô chủ.
• Hành động chủ động: Tham gia đóng góp ý kiến cho các dự án tại địa phương. Giữ gìn vệ sinh chung, không lấn chiếm, không phá hoại tài sản công. Thành lập các nhóm tình nguyện để chăm sóc cây xanh, làm đẹp cảnh quan khu phố.

Cuộc cách mạng cải tạo không gian công cộng, từ vỉa hè đến công viên, là một hành trình dài. Nhưng mỗi bước đi nhỏ hôm nay – một vỉa hè được trả lại cho người đi bộ, một công viên xanh – sạch – đẹp được hình thành, một hàng cây được trồng mới – đều góp phần tạo nên một sự thay đổi lớn lao cho ngày mai. Đã đến lúc tất cả chúng ta cùng chung tay hành động để xây dựng những đô thị Việt Nam không chỉ cao hơn, to hơn, mà còn xanh hơn, nhân văn hơn và thực sự đáng sống.