Người dân tham gia vào quy hoạch như thế nào? Từ phản biện đến đề xuất

Trong bối cảnh đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ và liên tục, quy hoạch không chỉ là công việc của các nhà quản lý, kiến trúc sư hay chuyên gia, mà ngày càng trở thành một quá trình đòi hỏi sự chung tay của toàn xã hội. Sự phát triển bền vững của một thành phố hay một khu dân cư không thể tách rời khỏi tiếng nói và nguyện vọng của những người dân đang sinh sống, làm việc và gắn bó với nơi đó. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: “Người dân tham gia vào quy hoạch như thế nào?” Liệu sự tham gia có chỉ dừng lại ở việc phản đối, chỉ trích những dự án đã được định hình, hay có thể vươn xa hơn để trở thành một phần chủ động trong việc kiến tạo tương lai đô thị? Bài viết này sẽ khám phá các hình thức của người dân tham gia vào quy hoạch, từ phản biện đến chủ động đề xuất ý tưởng đồng thời phân tích cơ chế, thách thức và cơ hội để tiếng nói cộng đồng định hình các chính sách, dự án chất lượng, kiến tạo không gian sống bền vững.

Cơ sở pháp lý về quyền của người dân tham gia vào quy hoạch

Quyền của người dân tham gia vào quy hoạch là một quyền hợp pháp đã được ghi nhận trong hệ thống pháp luật Việt Nam và là một thông lệ tiến bộ trên thế giới.

Hiến pháp 2013 và các luật chuyên ngành về quy hoạch

Hiến pháp năm 2013 – đạo luật gốc của hệ thống pháp luật Việt Nam – đã khẳng định rõ quyền của công dân trong việc tham gia quản lý nhà nước và xã hội. Cụ thể, Điều 28 quy định: “Công dân có quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của đất nước và địa phương.” Đây là cơ sở pháp lý nền tảng để người dân tham gia vào quy hoạch – một hoạt động quản lý nhà nước có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống kinh tế – xã hội của cộng đồng.

Luật Quy hoạch đô thị năm 2009 (đang được sửa đổi) cũng khẳng định rõ vai trò tham gia của cộng đồng. Điều 20 của Luật yêu cầu việc lấy ý kiến tổ chức, cá nhân và cộng đồng dân cư về nhiệm vụ và đồ án quy hoạch đô thị, đồng thời quy định chính quyền các cấp phải tổ chức công bố công khai quy hoạch sau khi được phê duyệt.

Luật Quy hoạch năm 2017 dù tập trung vào quy hoạch tổng thể cấp quốc gia, vùng và tỉnh vẫn yêu cầu sự tham vấn rộng rãi trong quá trình lập quy hoạch. Điều 19 quy định các cơ quan lập quy hoạch phải tổ chức lấy ý kiến các tổ chức, cá nhân và cộng đồng dân cư bị tác động trực tiếp bởi quy hoạch.

Ngoài ra, Luật Đất đai sửa đổi 2024 (có hiệu lực từ 1/1/2025) đã tăng cường thêm các quy định liên quan đến công khai, minh bạch thông tin quy hoạch sử dụng đất, quyền tiếp cận của người dân tham gia vào quy hoạch, và bắt buộc đăng tải dữ liệu quy hoạch trên cổng thông tin số cấp tỉnh.

Hệ thống pháp luật còn được cụ thể hóa bằng nhiều nghị định quan trọng như:

• Nghị định 37/2010/NĐ-CP: Quy định chi tiết về lập, thẩm định, phê duyệt và quản lý quy hoạch đô thị, trong đó yêu cầu phải tổ chức hội nghị lấy ý kiến nhân dân đối với đồ án quy hoạch phân khu và quy hoạch chi tiết.
• Nghị định 44/2015/NĐ-CP (nay đã được thay thế bởi NĐ 31/2019/NĐ-CP): Hướng dẫn quy trình điều chỉnh quy hoạch, nhấn mạnh việc phải công khai quy hoạch theo hình thức phù hợp và tiếp thu ý kiến nhân dân.

Tuy nhiên, trên thực tế, việc tổ chức lấy ý kiến cộng đồng thường mang tính hình thức, chiếu lệ. Nhiều hội nghị chỉ có sự tham gia của đại diện tổ dân phố hoặc người được mời sẵn, không có cơ chế phản hồi rõ ràng, và bản vẽ quy hoạch thì khó hiểu, khó tiếp cận đối với người dân phổ thông.

So sánh quốc tế: từ tham vấn hình thức đến quyền quyết định cục bộ

Trên thế giới, quyền của người dân tham gia vào quy hoạch đã được coi là một trụ cột không thể thiếu để bảo đảm tính bền vững và dân chủ của phát triển đô thị.

• Đức: Quy trình tham vấn công chúng (Bürgerbeteiligung) được luật hóa chặt chẽ trong Luật Xây dựng Liên bang (Baugesetzbuch). Quy hoạch được chia thành hai giai đoạn lấy ý kiến: giai đoạn sớm (Frühzeitige Beteiligung) để thu thập các ý tưởng ban đầu, và giai đoạn công khai chính thức (Offizielle Auslegung) để người dân phản biện trên đồ án cụ thể. Mọi ý kiến đều phải được ghi nhận, cân nhắc và giải trình công khai lý do tiếp thu hoặc không tiếp thu.
• Đan Mạch: Nổi tiếng với mô hình “Dân chủ đối thoại”. Các dự án quy hoạch lớn thường bắt đầu bằng các cuộc “họp công dân” (Borgermøde) không mang tính áp đặt mà mang tính khơi gợi, thảo luận. Chính quyền địa phương đóng vai trò điều phối, cung cấp thông tin và cùng người dân tìm ra giải pháp tốt nhất. Các công cụ trực tuyến, bản đồ tương tác được sử dụng rộng rãi để người dân dễ dàng đánh dấu vị trí và gửi góp ý.
• Singapore: Mặc dù là một mô hình có phần “top-down” (từ trên xuống), Cơ quan Tái thiết Đô thị (URA) của Singapore lại làm rất tốt khâu truyền thông và giáo dục cộng đồng. Họ có một trung tâm triển lãm quy hoạch quốc gia (URA City Gallery) mở cửa miễn phí, nơi trưng bày các mô hình, bản đồ 3D tương tác cực kỳ trực quan, giúp người dân từ trẻ em đến người già đều có thể hiểu được định hướng phát triển của đất nước. Các buổi triển lãm lưu động và các cuộc thi ý tưởng quy hoạch cũng thường xuyên được tổ chức.

Những kinh nghiệm này cho thấy: pháp luật không chỉ cần quy định quyền tham gia, mà còn phải thiết kế cơ chế phản hồi hiệu quả, công cụ tiếp cận thông tin minh bạch, và bảo vệ tiếng nói phản biện của cộng đồng.

Hiện trạng người dân tham gia vào quy hoạch quy hoạch đô thị hiện nay

Người dân vẫn “đứng ngoài” quy hoạch

Dù pháp luật đã có quy định rõ ràng, trên thực tế, tỷ lệ người dân tham gia vào quá trình quy hoạch vẫn rất thấp.

Theo khảo sát của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) công bố năm 2023 trong báo cáo “Tăng cường sự tham gia của người dân trong quản trị đô thị tại Việt Nam”, chỉ khoảng 7–10% người dân ở khu vực đô thị từng biết đến hoặc được hỏi ý kiến khi có quy hoạch liên quan. Hầu hết người dân chỉ biết đến quy hoạch một cách bị động, thông qua các tin đồn, thông tin từ “cò đất”, hoặc khi dự án đã bắt đầu triển khai. Con số này còn thấp hơn tại các khu vực nông thôn hoặc vùng ven đô.

Nguyên nhân được chỉ ra bao gồm:

• Thiếu thông tin chính thức, bản đồ quy hoạch không công khai đầy đủ;
• Thiếu kênh phản hồi hiệu quả;
• Tài liệu quy hoạch khó hiểu, thiên về kỹ thuật;
• Thiếu lòng tin vì góp ý không được tiếp thu.

Thực trạng này đang khiến khoảng cách giữa quy hoạch “trên giấy” và nhu cầu thực tế của cộng đồng ngày càng rộng, kéo theo hàng loạt hệ lụy kinh tế – xã hội.

Một số ví dụ điển hình cho thấy khoảng trống giữa quy định và thực tế của người dân tham gia vào quy hoạch:

• TP.HCM – Quy hoạch khu đô thị mới Thủ Thiêm: Đây có lẽ là bài học đắt giá nhất cho cả chính quyền và người dân khi hơn 10.000 hộ dân bị di dời trong một quy hoạch mà họ không được tham vấn đúng mức. Việc không công khai ranh quy hoạch chính thức trong thời gian dài đã dẫn đến hàng loạt khiếu nại, biểu tình, mất niềm tin và ảnh hưởng uy tín chính quyền.
• Đà Nẵng – Dự án Làng Đại học Quốc gia: Quy hoạch từ năm 1997, đến năm 2020 vẫn chưa thực hiện được do không có sự đồng thuận của người dân về đền bù, giải phóng mặt bằng. Việc thiếu đối thoại cởi mở khiến người dân không hiểu mục đích, tầm quan trọng của dự án.
• Hà Nội – Quy hoạch phân khu sông Hồng: Khi đồ án quy hoạch phân khu sông Hồng được đưa ra lấy ý kiến, đã có hàng trăm phản hồi từ chuyên gia, nhà khoa học, cư dân sinh sống lâu năm trong vùng bãi. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng việc lấy ý kiến chưa mang tính thực chất, một số điều chỉnh quy hoạch vẫn chưa phản ánh đầy đủ băn khoăn của cộng đồng.

Các hình thức tham gia hiện nay: Hạn chế và chưa hiệu quả

Người dân tham gia quy hoạch qua một số hình thức chính:

• Góp ý tại các hội nghị công khai: Đây là hình thức được quy định trong luật. Tuy nhiên, như đã phân tích, các hội nghị này thường không phổ biến, hoặc mời đại diện không thực sự đại diện. Bản đồ trưng bày thường thiếu giải thích, thiếu minh họa dễ hiểu.
• Gửi kiến nghị, đơn thư, khiếu nại: Đây là hình thức “bị động” sau khi quy hoạch đã phê duyệt hoặc đã triển khai. Nhiều người dân chọn hình thức này vì không biết kênh nào góp ý từ đầu.
• Tham gia các nhóm đối thoại cộng đồng (thí điểm): Một số địa phương như Quảng Ninh, Đà Nẵng có thí điểm tổ chức đối thoại chính quyền, người dân tham gia vào quy hoạch về các đồ án quy hoạch quan trọng, nhưng còn chưa phổ biến rộng rãi và thiếu khung hướng dẫn thực hiện rõ ràng.
• Phản ánh qua mạng xã hội, báo chí: Hình thức phi chính thức này đang ngày càng phổ biến. Người dân chia sẻ thông tin quy hoạch trên Facebook, Tiktok, gửi phản ánh cho báo chí. Dù đây không phải kênh chính thống, nhưng lại cho thấy nhu cầu cấp thiết được lắng nghe.

Như vậy, dù pháp luật đã có hành lang, nhưng thực tiễn triển khai quyền tham gia của người dân vẫn mang tính hình thức, rời rạc và thiếu cơ chế đảm bảo phản hồi. Người dân nhiều khi chỉ được biết chứ chưa được tham gia đúng nghĩa.

Các vấn đề tồn tại khi người dân tham gia vào quy hoạch

Dù đã có quy định pháp luật và một số mô hình thí điểm, nhưng thực tiễn cho thấy việc người dân tham gia vào quy hoạch vẫn đang gặp nhiều rào cản lớn từ thể chế, kỹ thuật, truyền thông cho đến tâm lý xã hội. Những tồn tại này đang khiến quy hoạch đô thị tại Việt Nam chưa thực sự trở thành một tiến trình “đồng kiến tạo” như mục tiêu hướng đến.

Thiếu minh bạch và dữ liệu truy cập mở

Một trong những vấn đề cốt lõi nhất là người dân tham gia vào quy hoạch là không thể tiếp cận thông tin quy hoạch một cách đầy đủ, minh bạch và thuận tiện. Dù pháp luật yêu cầu phải công khai bản đồ quy hoạch, nhưng:

• Nhiều địa phương không cập nhật hoặc chỉ công bố thông tin một phần, gây hiểu lầm và khiến người dân không có đủ cơ sở để góp ý.
• Hệ thống thông tin không đồng bộ, dữ liệu quy hoạch phân mảnh giữa các cấp (quận, huyện, sở ngành…), người dân phải “gõ cửa từng nơi” để tìm thông tin.
• Nền tảng tra cứu trực tuyến (nếu có) thường thiếu thân thiện, khó tra cứu, bản đồ phức tạp hoặc hiển thị lỗi.

Đáng nói hơn, nhiều địa phương coi quy hoạch như tài liệu nội bộ, chưa thực sự coi đó là “tài sản công” mà người dân có quyền giám sát.

Rào cản chuyên môn và ngôn ngữ kỹ thuật

Bản vẽ quy hoạch thường là sản phẩm kỹ thuật cao, sử dụng hệ thống ký hiệu, chú thích, tỷ lệ… mà người dân không chuyên rất khó hiểu.

• Các bản đồ thường không có hướng dẫn đơn giản, không đi kèm giải thích bằng lời hoặc hình ảnh minh họa.
• Tài liệu đi kèm chủ yếu là văn bản hành chính khô khan, khó nắm bắt ý nghĩa thiết thực với người dân.
• Hầu như không có hoạt động “dịch thuật” chuyên môn thành ngôn ngữ đời sống để người dân phổ thông hiểu được quy hoạch đang “nói gì”.

Kết quả là, nhiều người dù có quan tâm cũng không đủ khả năng góp ý sâu hoặc phản biện chính xác. Họ bị đặt vào thế yếu về thông tin và tri thức.

Cơ chế tiếp nhận phản biện còn hình thức, thiếu chiều sâu

Các hội nghị lấy ý kiến thường chỉ được tổ chức sau khi đồ án quy hoạch đã cơ bản hoàn thiện. Điều này khiến ý kiến của người dân không còn giá trị điều chỉnh thực chất, hoặc chỉ có thể góp ý “câu chữ”, không phải định hướng quy hoạch.

Ngoài ra:

• Không có quy định rõ ràng về việc bắt buộc trả lời ý kiến của người dân tham gia vào quy hoạch.
• Không công bố danh sách ý kiến đã tiếp thu hay bị bác bỏ và lý do cụ thể, dẫn đến nghi ngờ về tính minh bạch và công bằng.
• Thiếu các kênh đối thoại hai chiều giữa chuyên gia – chính quyền – cộng đồng.

Vì vậy, người dân tham gia vào quy hoạch có cảm giác “nói cũng vậy thôi”, dẫn đến tâm lý chán nản và không muốn tham gia.

Tâm lý mệt mỏi, mất niềm tin, thậm chí sợ hãi

Nhiều người từng góp ý nhưng không thấy thay đổi, dần mất niềm tin vào hiệu quả của việc tham gia. Một số khác e ngại bị chính quyền “để ý” nếu phát biểu quá mạnh mẽ, hoặc sợ bị đánh giá là “chống đối”, “kích động”, dù họ chỉ đang bảo vệ lợi ích hợp pháp của gia đình mình.

Tâm lý này đã được chính nhiều cán bộ làm quy hoạch thừa nhận trong các hội thảo gần đây: “Muốn làm quy hoạch đồng thuận, nhưng khi mời dân tới góp ý thì… vắng như chùa bà đanh.”

Tóm lại, bốn nhóm vấn đề lớn minh bạch, chuyên môn, cơ chế phản hồi và tâm lý đang khiến quyền tham gia của người dân chưa thực chất, chưa công bằng và chưa hiệu quả. Việc cải thiện quy trình tham vấn không chỉ là yêu cầu kỹ thuật, mà còn là bài toán chính trị – xã hội cần được giải một cách căn cơ.

Tham gia như thế nào để hiệu quả? Từ phản biện đến đề xuất

Khi nói đến việc người dân tham gia vào quy hoạch, không ít người vẫn hình dung đó là những buổi họp tổ dân phố, nơi vài đại diện được mời lên “góp ý” theo hình thức. Nhưng tham gia thực chất phải vượt xa những buổi họp như thế. Đó là sự tham gia từ giai đoạn khởi thảo, đến lúc phản biện, điều chỉnh và giám sát thực thi quy hoạch. Câu hỏi đặt ra là: tham gia như thế nào để thực sự có tiếng nói, được lắng nghe và tạo ảnh hưởng?

Thay đổi từ hình thức sang thực chất: Quy trình “cùng làm quy hoạch”

Một trong những điểm đột phá để việc người dân tham gia vào quy hoạch có hiệu quả là phải xây dựng một quy trình quy hoạch đồng kiến tạo (co-creation), nơi chính quyền, chuyên gia và cộng đồng cùng tạo ra bản quy hoạch.

Theo các chuyên gia của UN-Habitat và OECD, mô hình hiệu quả thường bao gồm 3 vòng tham gia:

• Vòng 1: Gợi mở nhu cầu, vấn đề, mong muốn từ cộng đồng, thông qua khảo sát, hội thảo mở, không giới hạn thành phần.
• Vòng 2: Cùng chuyên gia phân tích, chuyển hóa ý tưởng thành kịch bản quy hoạch sơ bộ, có thể tổ chức qua mô hình hội đồng cộng đồng.
• Vòng 3: Phản biện công khai – hoàn thiện – kiểm chứng xã hội, có sự tham gia của giới truyền thông, học thuật và cư dân.

Đây không chỉ là kỹ thuật lập quy hoạch, mà là quá trình thiết lập lòng tin chính sách – yếu tố then chốt cho mọi đô thị muốn phát triển bền vững.

Ứng dụng công nghệ thông tin: Đưa quy hoạch “ra khỏi phòng kín”

Với sự phát triển của công nghệ, người dân không còn phụ thuộc vào các buổi họp truyền thống để tham gia quy hoạch. Các nước tiên tiến đã ứng dụng các công cụ tương tác trực tuyến để lắng nghe ý kiến cộng đồng, như: 

• Ứng dụng bản đồ số phản hồi: người dân có thể chọn vị trí trên bản đồ và ghi chú góp ý trực tiếp về hạ tầng, giao thông, tiện ích, không gian xanh… Dữ liệu này được tổng hợp và phân tích theo thời gian thực.
• Nền tảng đối thoại trực tuyến: giống mô hình e-consultation ở Canada hoặc hệ thống “City Feedback” tại Singapore, chính quyền chủ động đưa bản quy hoạch lên mạng, mở diễn đàn phản hồi đa chiều, có cơ chế phản biện và công khai kết quả tiếp thu.
• Kênh QR khảo sát tại chỗ: tại các khu vực quy hoạch, người dân có thể quét mã QR để tham gia khảo sát, chia sẻ kinh nghiệm sinh sống, đóng góp ý tưởng tổ chức không gian.

Tại Việt Nam, một số địa phương như TP.HCM, Quảng Ninh, Đà Nẵng… đã thí điểm các nền tảng như “Cổng thông tin quy hoạch đô thị”, ứng dụng “Thông tin quy hoạch TP.HCM”, bản đồ số tích hợp trên OneMap. Tuy nhiên, những công cụ này vẫn cần nâng cấp về giao diện, tính tương tác, đặc biệt là phần phản hồi người dân tham gia vào quy hoạch.

Khai thác tri thức địa phương: Người dân hiểu đất hơn chuyên gia

Một thực tế quan trọng là: không ai hiểu rõ địa hình, dòng chảy, hạ tầng ngầm, văn hóa sinh hoạt… của một khu phố, con đường, khu dân cư như chính người dân đang sống ở đó.

• Họ biết khu vực nào hay ngập úng, tuyến đường nào dễ tắc nghẽn vào giờ cao điểm, công viên nào bị bỏ hoang hoặc trở thành tụ điểm tệ nạn.
• Họ biết nhịp sống của cộng đồng, nơi tụ họp quan trọng, tập quán sinh hoạt, và các mối quan hệ xã hội có thể bị phá vỡ nếu quy hoạch thiếu nhân văn.

Đây là loại tri thức bản địa (local knowledge) cực kỳ quan trọng nhưng thường bị bỏ qua. Việc mời người dân tham gia vào quy hoạch không phải vì “làm cho đủ thủ tục”, mà vì họ mang lại góc nhìn thực tiễn, giúp bản quy hoạch bớt lý thuyết, gần với đời sống.

Thành phố Hội An từng là ví dụ điển hình cho việc tận dụng tri thức cộng đồng trong việc bảo vệ cấu trúc đô thị cổ. Cộng đồng dân cư, các hiệp hội nghề truyền thống, giới sử học địa phương… được mời góp ý vào từng bản vẽ điều chỉnh bảo tồn. Kết quả là Hội An không chỉ bảo tồn được, mà còn phát triển đúng hướng nhờ sự đồng thuận của cư dân.

Phản biện xã hội là quyền, không phải “gây rối”

Tham gia không đồng nghĩa với đồng thuận tuyệt đối. Trong nhiều trường hợp, người dân có quyền phản biện, đặt câu hỏi, chỉ ra điểm chưa hợp lý. Đó là dấu hiệu của một xã hội phát triển lành mạnh, chứ không phải “gây khó dễ” cho chính quyền.

Vấn đề là phải có không gian an toàn cho phản biện:

• Hội thảo độc lập do các viện nghiên cứu tổ chức;
• Diễn đàn phản biện xã hội của Liên hiệp hội khoa học kỹ thuật;
• Kênh truyền thông phản ánh đa chiều, không bị kiểm duyệt phi lý;
• Bảo vệ pháp lý cho người dân, chuyên gia, nhà báo tham gia giám sát quy hoạch.

Tại Đài Loan, Luật Quy hoạch đô thị yêu cầu mọi đồ án phải có phiếu phân tích phản hồi cộng đồng. Chính quyền có trách nhiệm giải trình bằng văn bản đối với mỗi nhóm ý kiến chính. Đó là chuẩn mực “trách nhiệm giải trình quy hoạch” mà Việt Nam nên hướng đến.

Từ ý kiến cá nhân đến đề xuất tập thể: Vai trò của tổ chức trung gian

Không phải người dân nào cũng có thể tự phát biểu ý kiến hoặc hiểu quy hoạch để góp ý chi tiết. Đó là lý do vì sao cần có tổ chức trung gian, như:

• Tổ dân phố, ban quản lý cộng đồng;
• Nhóm cư dân tự tổ chức (các hội nhóm Facebook khu vực đang là kênh hiệu quả);
• Các tổ chức xã hội nghề nghiệp: Hội Kiến trúc sư, Hội Quy hoạch phát triển đô thị, các NGO môi trường, phát triển bền vững…

Những tổ chức này có thể làm nhiệm vụ thu thập ý kiến, hệ thống phản ánh, và đại diện kiến nghị tập thể đến chính quyền. Sức mạnh của tập thể có tổ chức sẽ giúp tiếng nói cộng đồng trở nên mạch lạc, có cơ sở và khả năng được tiếp thu cao hơn.

Tham gia hiệu quả không đơn thuần là “phát biểu cho xong”, mà là một tiến trình từ phản biện đến đồng kiến tạo, có công cụ, có cơ chế, có vai trò đại diện rõ ràng. Khi cộng đồng được trang bị thông tin, được trao quyền, được lắng nghe, quy hoạch mới thực sự mang tính xã hội – thay vì chỉ là sản phẩm kỹ thuật của một nhóm nhỏ.

Đề xuất và kiến nghị: Tăng quyền người dân tham gia vào quy hoạch

Quyền của người dân tham gia vào quy hoạch đô thị không thể chỉ dừng ở mức “được mời góp ý”. Muốn có sự tham gia thực chất, toàn diện và bền vững, cần một hệ sinh thái gồm: khung pháp lý rõ ràng – công cụ kỹ thuật phù hợp – cơ chế tổ chức minh bạch – và văn hóa chính sách cởi mở. Dưới đây là những đề xuất có thể triển khai trong ngắn, trung và dài hạn.

Hoàn thiện hành lang pháp lý: Gắn quyền tham gia với trách nhiệm giải trình

Việt Nam đã có một số quy định về lấy ý kiến cộng đồng trong các luật chuyên ngành như Luật Quy hoạch, Luật Đất đai, Luật Xây dựng, Luật Quy hoạch đô thị. Tuy nhiên, các quy định hiện hành vẫn chưa có tính ràng buộc cụ thể, dễ dẫn đến tình trạng “làm cho có”.

Kiến nghị:

• Sửa đổi, bổ sung Luật Quy hoạch đô thị và Luật Xây dựng để quy định rõ các giai đoạn bắt buộc phải lấy ý kiến cộng đồng, kèm theo hình thức cụ thể (họp, khảo sát số, bản đồ mở…).
• Bổ sung điều khoản “trách nhiệm phản hồi và giải trình”: mọi ý kiến của tổ chức, cá nhân phải được tổng hợp, công bố công khai, nêu rõ tiếp thu hay không và lý do.
• Tạo chế tài đối với việc không tổ chức lấy ý kiến hoặc tổ chức không đúng quy trình, ví dụ như đình chỉ việc phê duyệt, xử lý trách nhiệm hành chính.

Xây dựng hạ tầng thông tin quy hoạch hiện đại và thân thiện

Nhiều người dân không thể tham gia chỉ vì… không có thông tin, hoặc không hiểu bản vẽ. Việc tiếp cận dữ liệu quy hoạch cần được coi là một quyền công dân cơ bản, như quyền được tiếp cận thông tin môi trường, đất đai.

Kiến nghị:

• Xây dựng hệ thống bản đồ quy hoạch số tích hợp theo thời gian thực, kết nối từ trung ương đến địa phương (mô hình OneMap).
• Đưa thông tin quy hoạch đến từng phường, tổ dân phố qua bản đồ giấy và mã QR, giúp người dân tham gia vào quy hoạch dễ tiếp cận.
• Chuẩn hóa cách trình bày quy hoạch theo hướng dễ hiểu, trực quan, có minh họa 3D, thuyết minh bằng ngôn ngữ phổ thông.
• Mở API cho các startup, nhóm nghiên cứu phát triển ứng dụng tra cứu quy hoạch trên điện thoại, đặc biệt ở đô thị lớn.

Thể chế hóa mô hình “phản biện cộng đồng” và đồng kiến tạo

Phản biện xã hội hiện nay chủ yếu đến từ các hội nghề nghiệp hoặc chuyên gia độc lập. Tuy nhiên, chưa có mô hình phản biện tập thể chính thức do cộng đồng tổ chức.

Kiến nghị:

• Thành lập Hội đồng phản biện đô thị cấp phường/xã/quận, bao gồm đại diện người dân, chuyên gia, tổ chức xã hội – có vai trò cố vấn độc lập trong các đồ án quy hoạch.
• Tổ chức đối thoại định kỳ 6 tháng/lần về các vấn đề quy hoạch nóng tại địa phương, mời cư dân và giới chuyên môn cùng tham gia.
• Xây dựng khung hướng dẫn “quy hoạch đồng kiến tạo” (Co-Design/Co-Planning Handbook) do Bộ Xây dựng hoặc Hội Quy hoạch phát hành, khuyến khích địa phương áp dụng thí điểm.

Nâng cao nhận thức, giáo dục cộng đồng về quy hoạch

Một trong những rào cản lớn nhất hiện nay là thiếu hiểu biết phổ thông về quy hoạch, dẫn đến tâm lý thụ động, nghi ngại hoặc phản ứng cực đoan.

Kiến nghị:

• Đưa kiến thức quy hoạch cơ bản vào chương trình giáo dục phổ thông, trung học, đại học và đào tạo công dân số;
• Phát triển các khóa học trực tuyến miễn phí (MOOCs) về quy hoạch đô thị cho người dân;
• Tổ chức Tuần lễ Quy hoạch – Urban Planning Week hằng năm tại các đô thị lớn, với triển lãm, hội thảo, tọa đàm mở dành cho cộng đồng;
• Hỗ trợ các tổ chức xã hội, truyền thông, báo chí xây dựng chuyên mục “Giải mã bản đồ quy hoạch”, lan tỏa kiến thức dễ hiểu khi người dân tham gia vào quy hoạch.

Bảo vệ người dân và chuyên gia trong quá trình phản biện quy hoạch

Tham gia phản biện là một hành vi xây dựng, không phải chống phá. Để khuyến khích các chuyên gia và người dân tham gia vào quy hoạch phản biện tích cực, cần có cơ chế bảo vệ chính đáng, tránh tình trạng bị gán nhãn, bị đe dọa.

Kiến nghị:

• Bổ sung quy định về bảo vệ danh tính, quyền phát ngôn, và quyền phản biện của cá nhân/tổ chức khi tham gia góp ý quy hoạch;
• Cho phép gửi góp ý ẩn danh hoặc qua các tổ chức đại diện nếu người dân lo ngại bị phân biệt đối xử;
• Tăng cường vai trò trung gian của báo chí độc lập, giới học thuật, luật sư đô thị, giúp hợp thức hóa tiếng nói cộng đồng.

Tóm lại, không thể kỳ vọng vào người dân tham gia vào quy hoạch nếu quy hoạch vẫn là “hộp đen”. Muốn đô thị phát triển bền vững, nhà nước phải chuyển từ vai trò độc quyền quyết định sang đồng kiến tạo với xã hội. Mọi công cụ, chính sách, công nghệ – nếu không gắn với quyền được tham gia của người dân thì đều chỉ là hình thức.

Kết luận

Quy hoạch đô thị không thể tiếp tục là sản phẩm đóng kín của một nhóm chuyên gia, mà phải trở thành tiến trình đồng kiến tạo giữa nhà nước, chuyên gia và cộng đồng. Khi người dân tham gia vào quy hoạch và được lắng nghe, phản biện được bảo vệ và tri thức đời sống được trân trọng thì đô thị mới có thể phát triển bền vững, không chỉ về hạ tầng mà còn về niềm tin và công bằng xã hội.