Quy hoạch chung đô thị Việt Nam đến năm 2040: Hướng đi nào phù hợp?

Quy hoạch chung đô thị luôn đóng vai trò là kim chỉ nam cho sự phát triển không gian, hạ tầng, dân cư và kinh tế – xã hội của mỗi quốc gia. Với Việt Nam, khi tốc độ đô thị hóa đang tiệm cận 41,7% (2023) và dự kiến đạt trên 50% vào năm 2030, việc định hình một chiến lược quy hoạch chung đô thị toàn diện đến năm 2040 là yêu cầu cấp thiết, không chỉ để giải quyết những áp lực hiện tại mà còn để đón đầu các xu hướng toàn cầu như tăng trưởng xanh, đô thị thông minh và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tuy nhiên, thách thức đặt ra là không nhỏ: sự chồng chéo giữa các loại quy hoạch, đô thị tăng trưởng nóng nhưng thiếu hạ tầng đi kèm, áp lực nhập cư – nhà ở, và đặc biệt là nhu cầu đồng bộ hóa với Chiến lược phát triển bền vững quốc gia. Trong bối cảnh Luật Quy hoạch đô thị sửa đổi chuẩn bị có hiệu lực từ 2025, đâu là hướng đi phù hợp cho quy hoạch chung đô thị Việt Nam đến năm 2040?

Bài viết này sẽ cung cấp một góc nhìn toàn diện, cập nhật số liệu mới nhất, đánh giá các xu hướng, lồng ghép định hướng chính sách, đồng thời đề xuất nhóm giải pháp thiết thực nhằm chuyển hóa bản quy hoạch từ tầm nhìn thành hành động cụ thể, bền vững và khả thi.

Tổng quan về quy hoạch chung đô thị Việt Nam hiện nay

Quy hoạch chung đô thị là công cụ chiến lược nhằm định hướng phát triển không gian, hạ tầng, môi trường và xã hội của các đô thị trên cả nước. Trong hơn hai thập kỷ qua, đặc biệt kể từ khi Luật Quy hoạch đô thị được ban hành (2009), Việt Nam đã từng bước hình thành hệ thống quy hoạch đô thị quy củ hơn, đóng vai trò quan trọng trong tiến trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu nhất định, công tác quy hoạch vẫn còn đối mặt với nhiều bất cập, thách thức, đòi hỏi cần có một cái nhìn lại toàn diện để chuẩn bị cho giai đoạn đến năm 2040.

Cơ sở pháp lý và tổ chức hệ thống quy hoạch chung đô thị

Khung pháp lý hiện hành về quy hoạch chung đô thị tại Việt Nam được xác lập từ các văn bản nền tảng như:

• Luật Quy hoạch đô thị 2009 – văn bản đầu tiên đưa ra khái niệm quy hoạch chung, quy hoạch phân khu, quy hoạch chi tiết và quy chế quản lý kiến trúc đô thị.
• Luật Quy hoạch 2017 – hợp nhất các loại quy hoạch vào hệ thống thống nhất, song cũng làm phát sinh những khó khăn trong lồng ghép quy hoạch đô thị với quy hoạch ngành và quy hoạch vùng.
• Luật Đất đai (sửa đổi 2024) và Luật Nhà ở, Luật Kinh doanh BĐS cũng có ảnh hưởng sâu sắc đến quá trình triển khai các đồ án quy hoạch.

Về tổ chức thực hiện, công tác lập quy hoạch hiện nay do UBND cấp tỉnh phối hợp với Bộ Xây dựng và các đơn vị tư vấn đảm nhiệm. Tuy nhiên, việc quản lý chất lượng quy hoạch vẫn còn phụ thuộc lớn vào năng lực của từng địa phương và tính minh bạch trong công bố thông tin.

Những thành tựu nổi bật

Trong giai đoạn 2010–2025, Việt Nam đã có bước tiến lớn trong phát triển hệ thống đô thị, phản ánh qua các chỉ số:

• Số lượng đô thị tăng nhanh: Tính đến giữa năm 2025, cả nước có hơn 890 đô thị, tăng gần 150 đô thị so với năm 2010. Trong đó bao gồm: 2 đô thị đặc biệt (Hà Nội và TP.HCM), 24 đô thị loại I, 48 đô thị loại II và hàng trăm đô thị loại III, IV, V.
  Tỷ lệ đô thị hóa tăng mạnh: Từ mức 30,5% vào năm 2010 lên gần 42% vào năm 2025 (theo số liệu Bộ Xây dựng), thể hiện tốc độ đô thị hóa nhanh hàng đầu khu vực Đông Nam Á.
• Hạ tầng đô thị được cải thiện: Một số thành phố như Đà Nẵng, Bình Dương, Thủ Đức đã nổi lên như hình mẫu về phát triển đô thị thông minh, đô thị công nghiệp sáng tạo hoặc đô thị trong đô thị.
• Tiếp cận xu hướng mới: Một số địa phương bắt đầu ứng dụng công nghệ số, GIS, BIM vào quá trình lập quy hoạch, đồng thời thúc đẩy các mô hình đô thị xanh, đô thị thích ứng khí hậu.

Ngoài ra, Việt Nam đã tích cực tham gia nhiều chương trình khu vực và quốc tế như:

• Mạng lưới thành phố thông minh ASEAN (ASCN),
• Chương trình “Đô thị hóa xanh” của World Bank,
• Quan hệ hợp tác đô thị Việt Nam – Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp… thông qua các dự án viện trợ, ODA và PPP.

Tất cả các yếu tố trên cho thấy Việt Nam đang từng bước chuyển mình từ một quốc gia đang đô thị hóa sang một quốc gia có chiến lược đô thị bền vững hơn.

Những bất cập và thách thức lớn

Tuy nhiên, thực tiễn phát triển thời gian qua cũng bộc lộ nhiều vấn đề đáng quan ngại, có thể chia làm 5 nhóm chính:

Quy hoạch chậm, thiếu đồng bộ và không cập nhật

Nhiều đô thị vẫn sử dụng quy hoạch cũ từ hơn 10–15 năm trước, không còn phù hợp với tốc độ phát triển hiện nay. Tình trạng “đô thị hóa vượt quy hoạch” phổ biến, dẫn đến hệ quả là hạ tầng bị quá tải, môi trường suy giảm, và chất lượng sống không đảm bảo.

“Quy hoạch treo” và dự án chậm triển khai

Hàng loạt khu vực rơi vào cảnh “treo quy hoạch” trong thời gian dài, làm đình trệ hoạt động đầu tư và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân. Theo Bộ TN&MT (2024), có hơn 2.300 dự án liên quan đến quy hoạch bị chậm hoặc không thể triển khai do vướng mắc về giải phóng mặt bằng, điều chỉnh quy hoạch hoặc xung đột pháp lý.

Thiếu minh bạch và dữ liệu số

Thông tin quy hoạch tại nhiều địa phương vẫn chưa được số hóa hoàn toàn, khó tra cứu, và thiếu tính minh bạch. Người dân gặp khó khăn trong việc nắm thông tin quy hoạch đất, tình trạng “sốt đất theo tin đồn” hoặc “lừa đảo qua quy hoạch giả” vẫn diễn ra phổ biến.

Phân bố đô thị không cân đối, thiếu liên kết vùng

Tốc độ phát triển tập trung chủ yếu ở các đô thị trung tâm như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng… trong khi hệ thống đô thị vệ tinh, đô thị vùng cao, miền núi phát triển chậm, thiếu liên kết vùng – đi ngược lại định hướng của Nghị quyết 06-NQ/TW (2022) về phát triển hệ thống đô thị đa trung tâm.

Thiếu nguồn nhân lực và cơ chế phản biện độc lập

Đội ngũ lập và thẩm định quy hoạch chung đô thị tại địa phương còn mỏng, thiếu chuyên môn tích hợp về đô thị học, hạ tầng, môi trường, công nghệ. Cơ chế phản biện xã hội, giám sát cộng đồng còn yếu, chưa phát huy vai trò của người dân trong quá trình lập và giám sát quy hoạch.

Phần tổng quan này cho thấy rõ hai mặt của tiến trình phát triển đô thị Việt Nam hiện nay: một mặt là sự chuyển mình mạnh mẽ, một mặt là những điểm nghẽn cản trở tầm nhìn dài hạn. Để xác định hướng đi đúng đắn đến năm 2040, cần đặt quá trình quy hoạch trong bối cảnh động lực mới của thế kỷ 21, đặc biệt là biến đổi khí hậu, chuyển đổi số và phát triển bền vững – sẽ được trình bày ở phần tiếp theo.

Các động lực và thách thức mới đặt ra đến năm 2040

Giai đoạn đến năm 2040 là thời kỳ bản lề trong quá trình phát triển của Việt Nam, khi quốc gia này đứng trước kỳ vọng trở thành nước có thu nhập trung bình cao, công nghiệp hóa hiện đại, và hội nhập sâu rộng vào kinh tế số toàn cầu. Bối cảnh đó tạo ra những động lực mới đầy tiềm năng, nhưng đồng thời cũng đặt ra loạt thách thức chưa từng có tiền lệ, đòi hỏi tư duy quy hoạch đô thị phải thay đổi căn bản.

Động lực chuyển đổi mạnh mẽ

Chuyển đổi số và đô thị thông minh

Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và tiến trình chuyển đổi số quốc gia đang tạo ra một cú huých lớn đối với phát triển đô thị. Theo Bộ TT&TT, tính đến giữa năm 2025, có hơn 50 tỉnh, thành phố xây dựng chiến lược đô thị thông minh ở các cấp độ khác nhau.

Việc tích hợp dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (AI), hệ thống cảm biến (IoT), và quản lý đô thị số sẽ không chỉ giúp nâng cao hiệu quả quản trị mà còn tạo ra mô hình đô thị linh hoạt, có thể “học” và “thích ứng” theo thời gian. Các thành phố như Thủ Đức (TP.HCM), Bắc Ninh, Bình Dương đang thử nghiệm trung tâm điều hành thông minh (IOC) phục vụ quản lý giao thông, an ninh, môi trường theo thời gian thực.

Quy hoạch chung đô thị trong bối cảnh mới cần chuyển từ tư duy tĩnh sang tư duy động: thay vì “vẽ đường” cứng nhắc, phải là thiết kế những không gian có khả năng cập nhật và tái cấu trúc theo hành vi người dùng và dòng dữ liệu thời gian thực.

Tăng trưởng xanh và phát triển bền vững

Biến đổi khí hậu và cam kết giảm phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050 đang trở thành động lực định hình lại cấu trúc không gian đô thị. Việt Nam là một trong 5 quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi biến đổi khí hậu, đặc biệt tại các vùng ven biển như đồng bằng sông Cửu Long, miền Trung và vùng duyên hải.

Do đó, đô thị trong tương lai không thể chỉ là trung tâm công nghiệp và dịch vụ, mà phải là không gian thích ứng khí hậu, giảm phát thải, và bảo vệ sinh thái. Điều này tạo ra nhu cầu lớn đối với:

• Quy hoạch hạ tầng xanh (green infrastructure),
• Tăng mật độ cây xanh, mặt nước, hành lang thoát lũ,
• Thiết kế đô thị theo mô hình “carbon thấp”, “phát triển định hướng giao thông công cộng” (TOD),
• Hạn chế đô thị lan tỏa gây bê tông hóa không gian.

Việc chuyển dịch sang mô hình “tăng trưởng xanh trong đô thị” không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu cấp thiết nếu Việt Nam muốn giữ được năng lực cạnh tranh toàn cầu và ổn định xã hội trong dài hạn.

Áp lực dân số vàng và tái cấu trúc lực lượng lao động

Việt Nam đang bước vào giai đoạn đỉnh của “cơ cấu dân số vàng” với hơn 70% dân số trong độ tuổi lao động. Lực lượng lao động trẻ, năng động là động lực then chốt thúc đẩy đô thị hóa và tăng trưởng.

Tuy nhiên, mặt trái của điều này là các thành phố lớn sẽ tiếp tục đối mặt với làn sóng nhập cư mạnh, gây quá tải lên hệ thống nhà ở, giao thông, y tế và giáo dục nếu không được quy hoạch hiệu quả.

Đồng thời, các xu hướng việc làm mới như làm việc từ xa (remote work), nền kinh tế số (digital economy), và công nghiệp sáng tạo cũng đòi hỏi không gian đô thị phải linh hoạt hơn: từ không gian làm việc chia sẻ (co-working) đến không gian sống kết hợp sản xuất (live–work units), từ hạ tầng số tốc độ cao đến các khu đô thị có tính đa chức năng.

Những thách thức mới nổi bật

Biến đổi khí hậu và rủi ro thiên tai đô thị

Nhiều đô thị Việt Nam nằm ở vùng trũng thấp, ven biển hoặc ven sông, rất dễ tổn thương trước biến đổi khí hậu. Theo dự báo của Ngân hàng Thế giới (2024), nếu mực nước biển dâng 1 mét, gần 31% diện tích đồng bằng sông Cửu Long có thể bị ngập vĩnh viễn, ảnh hưởng đến hơn 18 triệu người.

Trong khi đó, tốc độ bê tông hóa ở các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM khiến hệ số thấm nước giảm nghiêm trọng, làm gia tăng nguy cơ úng ngập đô thị, sụt lún đất và hiệu ứng đảo nhiệt.

Quy hoạch chung đô thị vì thế cần kết hợp chặt chẽ với quy hoạch thủy lợi, phòng chống thiên tai và quy hoạch vùng – điều đang còn thiếu hụt trong thực tiễn hiện nay.

Mâu thuẫn giữa phát triển và bảo tồn

Áp lực tăng trưởng kinh tế khiến nhiều địa phương đánh đổi không gian văn hóa, kiến trúc, sinh thái lấy dự án bất động sản hoặc hạ tầng quy mô lớn. Tình trạng “xóa sổ” di sản, bóp méo bản sắc đô thị diễn ra phổ biến, từ các làng cổ bị thương mại hóa đến các tuyến phố di sản bị thay thế bằng cao ốc hiện đại.

Câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào để bảo tồn các giá trị lịch sử – văn hóa mà vẫn không cản trở sự phát triển hiện đại? Quy hoạch chung đô thị trong tương lai phải có “hai tay”: một tay nâng đỡ đổi mới, tay còn lại gìn giữ ký ức không gian.

Áp lực từ xu thế liên kết vùng và cạnh tranh đô thị

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các đô thị không còn cạnh tranh theo địa giới hành chính mà theo chuỗi đô thị – vùng đô thị – hành lang kinh tế. Nếu không có quy hoạch tích hợp và hệ thống hạ tầng liên kết hiệu quả, các đô thị sẽ bị “bế quan tỏa cảng”, mất cơ hội phát triển.

Ví dụ: Trục TP.HCM – Bình Dương – Đồng Nai – Long An đang hình thành vùng siêu đô thị nhưng lại thiếu điều phối chiến lược vùng rõ ràng; trong khi vùng Thủ đô Hà Nội mở rộng về Hòa Lạc, Phú Xuyên vẫn chưa có lực hút tương xứng.

Điều này cho thấy nhu cầu cấp thiết về quy hoạch cấp vùng và điều phối thể chế vùng mạnh mẽ hơn, với vai trò dẫn dắt từ Trung ương.

Tổng kết lại, các động lực và thách thức đến năm 2040 đang làm thay đổi căn bản bối cảnh quy hoạch đô thị Việt Nam. Không chỉ là vấn đề “vẽ lại bản đồ”, quy hoạch giờ đây là câu chuyện về tư duy hệ thống, tích hợp công nghệ, tính đến yếu tố sinh thái, và xây dựng đô thị vừa bền vững vừa linh hoạt.

Định hướng quy hoạch chung đô thị đến năm 2040: Tư duy mới, chiến lược mới

Trước bối cảnh động lực phát triển ngày càng phức tạp và chịu tác động đa chiều, quy hoạch chung đô thị Việt Nam đến năm 2040 đòi hỏi một sự thay đổi căn bản từ tầm nhìn, tư duy tiếp cận đến công cụ thực thi. Dưới đây là các định hướng chủ đạo được thể hiện trong các chính sách quốc gia và phù hợp với xu hướng toàn cầu.

Phát triển đô thị đa trung tâm và liên kết vùng

Một trong những hạn chế lớn nhất của hệ thống đô thị hiện nay là sự tập trung quá mức vào một số đô thị trung tâm như Hà Nội, TP.HCM trong khi các đô thị vệ tinh hoặc khu vực trung du, miền núi, ven biển phát triển yếu. Theo Chiến lược phát triển đô thị quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045 (Quyết định 2161/QĐ-TTg), Việt Nam cần hướng đến phát triển hệ thống đô thị theo mô hình đa cực, đa trung tâm, kết nối hạ tầng vùng.

Ví dụ:

• Vùng Thủ đô gồm Hà Nội – Bắc Ninh – Vĩnh Phúc – Hải Dương cần phát triển theo trục vành đai, tạo các đô thị vệ tinh có khả năng tự vận hành.
• Vùng TP.HCM cần thúc đẩy tam giác phát triển Biên Hòa – Thủ Đức – Bà Rịa, gắn với cảng biển và logistic.
• Vùng Đồng bằng sông Cửu Long cần đầu tư vào các cụm đô thị trung tâm như Cần Thơ – Long Xuyên – Rạch Giá, giải quyết bài toán ngập mặn, nước biển dâng.

Tái cấu trúc không gian đô thị theo hướng thích ứng khí hậu

Trước nguy cơ ngập úng, nắng nóng đô thị, bão lũ tăng cường do biến đổi khí hậu, quy hoạch chung đô thị cần ưu tiên tích hợp yếu tố khí hậu học, hệ sinh thái tự nhiên và sinh thái xã hội.

Các nguyên tắc đang được đề xuất gồm:

• Tăng diện tích không gian xanh, mặt nước trong cấu trúc đô thị (mục tiêu đạt 8–10 m²/người tại các đô thị loại I trở lên).
• Phát triển các “hành lang sinh thái đô thị” – không gian liên kết giữa sông hồ – công viên – hành lang xanh.
• Thiết kế hệ thống thoát nước đô thị chống chịu thời tiết cực đoan, sử dụng vật liệu thấm nước, công nghệ hồ điều tiết.

Nghiên cứu của Viện Quy hoạch Xây dựng Hà Nội (2024) cho thấy, quận Hoàng Mai nếu tăng thêm 10% diện tích mặt nước có thể giảm 1,2°C nhiệt độ đô thị trung bình vào mùa hè.

Đô thị xanh – thông minh – phát thải thấp

Việt Nam đang đặt mục tiêu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 (Cam kết tại COP26), do đó quy hoạch chung đô thị không thể tiếp tục theo mô hình “tăng trưởng carbon cao”. Các nguyên tắc được đề xuất gồm:

• Ưu tiên phát triển giao thông công cộng (BRT, metro, xe buýt điện).
• Khuyến khích xây dựng xanh, tiết kiệm năng lượng, sử dụng vật liệu tái chế.
• Tăng cường tích hợp số: bản đồ số hóa, dữ liệu quy hoạch mở, quản lý đô thị bằng AI, IoT, hệ thống cảm biến.

Ví dụ: Đà Nẵng, Thừa Thiên – Huế và Bình Dương là 3 địa phương đã lọt top Mạng lưới đô thị thông minh ASEAN (ASCN).

Quy hoạch tích hợp – có sự tham gia – dựa trên bằng chứng

Một hướng đi quan trọng là thay đổi cách xây dựng và thực hiện quy hoạch:

• Từ quy hoạch đơn ngành sang tích hợp đa ngành: đất đai, hạ tầng, giao thông, năng lượng, khí hậu, xã hội học.
• Từ quy hoạch áp đặt từ trên xuống sang tiếp cận có sự tham gia của người dân, cộng đồng chuyên gia, doanh nghiệp.
• Từ định tính sang định lượng: sử dụng mô hình đô thị số, dữ liệu lớn, mô phỏng phát triển đô thị theo các kịch bản.

Cơ chế mới cần thúc đẩy:

• Thiết lập các Trung tâm dữ liệu đô thị vùng (Urban Data Hub), là nơi kết nối dữ liệu không gian – dân số – kinh tế – xã hội.
• Ứng dụng mô hình “Quy hoạch linh hoạt” (adaptive planning), cho phép điều chỉnh kịp thời khi có biến động lớn như dịch bệnh, biến đổi khí hậu.

Tăng cường phân quyền và năng lực địa phương

Để quy hoạch thực sự khả thi, cần nâng cao quyền tự chủ của chính quyền đô thị:

• Phân cấp rõ ràng vai trò lập – thẩm định – điều chỉnh quy hoạch giữa trung ương và địa phương.
• Xây dựng năng lực quy hoạch tích hợp tại các sở ngành cấp tỉnh: quy hoạch – giao thông – xây dựng – môi trường.
• Khuyến khích các đô thị lớn lập kế hoạch phát triển trung – dài hạn riêng, phù hợp với đặc thù kinh tế – xã hội địa phương.

Ví dụ: TP.HCM đang thí điểm mô hình “Chính quyền đô thị” không có HĐND cấp quận, nhằm tinh giản bộ máy, tập trung quyền điều hành và lập quy hoạch hiệu quả hơn.

Trong bối cảnh mới, quy hoạch không còn là bài toán kỹ thuật thuần túy mà trở thành công cụ định hình xã hội, kinh tế, môi trường đô thị. Việc xác lập định hướng đến năm 2040 không chỉ dừng lại ở chiến lược trên giấy mà phải hiện thực hóa bằng các công cụ chính sách, công nghệ và nguồn lực đầu tư cụ thể.

Các thách thức và khoảng trống trong thực thi quy hoạch chung đô thị hiện nay

Dù đã xác lập định hướng rõ ràng trong các văn kiện quy hoạch quốc gia như Quy hoạch tổng thể quốc gia (2022), Chiến lược phát triển đô thị Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045 (Bộ Xây dựng), và các quy hoạch vùng liên kết, quá trình thực thi quy hoạch chung đô thị tại Việt Nam vẫn còn gặp nhiều rào cản. Những khoảng trống này không chỉ làm chậm quá trình đô thị hóa hiệu quả, mà còn ảnh hưởng trực tiếp tới chất lượng sống, môi trường đầu tư và phát triển bền vững.

Khoảng cách giữa quy hoạch và thực tiễn phát triển

Một thực tế phổ biến là quy hoạch thường “đi sau” hoặc “chạy không kịp” với tốc độ phát triển thực tế. Nhiều đô thị sau khi phê duyệt quy hoạch lại điều chỉnh cục bộ nhiều lần, dẫn tới tình trạng thiếu đồng bộ, phát triển méo mó, thiếu bền vững. Theo báo cáo của Bộ Xây dựng (2024), có đến 60% các đô thị hạng II và III phải điều chỉnh quy hoạch trong vòng 5 năm sau khi phê duyệt.

Tình trạng phát triển dự án bất động sản theo kiểu “lấn ra trước – điều chỉnh sau” vẫn diễn ra khá phổ biến, đặc biệt tại các vùng ven đô như Hoài Đức, Đông Anh (Hà Nội) hay Củ Chi, Hóc Môn (TP.HCM), tạo ra sức ép lớn về hạ tầng kỹ thuật và xã hội.

Năng lực triển khai quy hoạch còn hạn chế

Quy hoạch hiện đại yêu cầu năng lực tổng hợp đa ngành: kinh tế, xã hội, môi trường, giao thông, công nghệ, và biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, phần lớn cán bộ làm quy hoạch tại các địa phương vẫn đang thiếu tiếp cận các công cụ mới như:

• Mô hình GIS tích hợp quy hoạch – hạ tầng – môi trường;
• Dự báo phát triển đô thị bằng trí tuệ nhân tạo (AI);
• Thiết kế đô thị dựa trên dữ liệu hành vi (behavioral data).

Tỷ lệ các đô thị có trung tâm dữ liệu quy hoạch số hóa còn rất thấp – chưa đến 15% theo thống kê của Hiệp hội Quy hoạch và Phát triển Đô thị Việt Nam (2023).

Thiếu cơ chế tài chính bền vững cho quy hoạch

Theo Ngân hàng Thế giới (World Bank), trung bình ngân sách dành cho quy hoạch chỉ chiếm khoảng 0,2–0,4% tổng chi ngân sách thường xuyên của địa phương – một con số thấp so với mức khuyến nghị 1% ở các nước đang phát triển.

Bên cạnh đó, việc huy động vốn xã hội hóa cho các dự án hạ tầng theo quy hoạch (ví dụ: giao thông công cộng, nhà ở xã hội, cải tạo kênh rạch…) còn khó khăn do thiếu cơ chế rõ ràng về lợi ích – rủi ro giữa nhà nước và tư nhân. Các mô hình PPP (hợp tác công tư) còn ở dạng thí điểm, ít được triển khai ở cấp đô thị trung bình và nhỏ.

Công cụ quản lý và giám sát quy hoạch lạc hậu

Nhiều địa phương vẫn đang quản lý quy hoạch theo kiểu “bản vẽ giấy”, không có hệ thống cơ sở dữ liệu số hóa, không thể cập nhật điều chỉnh theo thời gian thực. Điều này khiến công tác giám sát thực hiện quy hoạch, cũng như cung cấp thông tin quy hoạch cho người dân, trở nên chậm chạp và thiếu minh bạch.

Chẳng hạn, chỉ khoảng 20% các đô thị loại I có cổng thông tin điện tử hiển thị bản đồ quy hoạch tích hợp các lớp thông tin về giao thông, dân cư, đất đai… theo khảo sát của Viện Quy hoạch chung đô thị và nông thôn quốc gia (VIUP) năm 2024.

Thiếu sự tham gia thực chất của cộng đồng

Dù Luật Quy hoạch (2017) và Luật Quy hoạch đô thị (2009) đã có quy định về lấy ý kiến cộng đồng, nhưng việc thực hiện còn mang tính hình thức, không gắn với cơ chế phản hồi, không tạo điều kiện để người dân hiểu và tham gia phản biện có cơ sở.

Ở nhiều địa phương, thông tin quy hoạch được công bố nhưng không kèm theo bản đồ rõ ràng, không có người giải thích, hoặc chỉ treo tại trụ sở phường trong thời gian ngắn. Điều này dẫn đến tâm lý thiếu tin tưởng, thậm chí phản ứng tiêu cực khi quy hoạch ảnh hưởng đến sinh kế hoặc tài sản của người dân.

Tính kỷ luật và phối hợp liên ngành còn yếu

Việc thực thi quy hoạch chung đô thị thường đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các ngành: xây dựng, giao thông, môi trường, tài nguyên – nhưng ở nhiều nơi, vẫn xảy ra tình trạng “mạnh ai nấy làm”, mỗi ngành một kế hoạch riêng, không đồng bộ.

Ngoài ra, thiếu chế tài xử lý các vi phạm quy hoạch cũng là vấn đề nghiêm trọng. Ví dụ, hàng loạt công trình xây sai phép, vượt tầng, sai mục đích sử dụng đất vẫn tồn tại kéo dài mà không bị xử lý triệt để, gây tâm lý “nhờn luật” và làm xói mòn niềm tin vào quy hoạch.

Tóm lại, những khoảng trống trong thực thi quy hoạch hiện nay chính là điểm nghẽn lớn nhất làm chậm quá trình chuyển hóa từ chiến lược thành kết quả cụ thể. Để đạt được mục tiêu đến năm 2040, không thể chỉ dựa vào các bản quy hoạch đẹp trên giấy, mà cần một hệ sinh thái triển khai mạnh mẽ, minh bạch, có sự tham gia đa bên và gắn với nguồn lực thực tế.

Hướng đi nào phù hợp? – Các kịch bản và đề xuất chiến lược đến 2040

Ba kịch bản phát triển đô thị đến năm 2040

Để xác định hướng đi khả thi cho quy hoạch chung đô thị Việt Nam đến năm 2040, cần xem xét ba kịch bản chiến lược sau:

Kịch bản “Kéo dài hiện trạng” (Business-as-usual)

Đây là kịch bản tiếp tục phát triển như giai đoạn 2010–2025, dựa trên mô hình đô thị mở rộng lan tỏa, phân bổ theo địa giới hành chính, thiếu tích hợp vùng, và lệ thuộc cao vào đầu tư công. Nếu tiếp tục theo mô hình này, Việt Nam sẽ đối mặt với:

• Áp lực hạ tầng đô thị ngày càng lớn, chi phí đầu tư tăng nhanh.
• Vấn đề phân mảnh vùng đô thị, thiếu kết nối liên thông.
• Gia tăng khoảng cách phát triển giữa các vùng, đô thị lớn và nhỏ.
• Môi trường sống xuống cấp do mật độ dân số tăng, thiếu không gian xanh.

Theo ước tính từ Viện Quy hoạch Đô thị và Nông thôn quốc gia (VIUP), nếu tiếp tục theo mô hình hiện trạng, đến năm 2040 có thể có thêm 13 triệu dân đô thị nhưng hạ tầng giao thông công cộng chỉ đáp ứng khoảng 30% nhu cầu di chuyển.

Kịch bản “Đô thị thông minh phân tán”

Kịch bản này thúc đẩy phát triển mạng lưới các đô thị vệ tinh, liên kết qua hạ tầng số và vật lý, giảm tải cho các đô thị trung tâm. Các thành phố như Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ sẽ trở thành các cực tăng trưởng độc lập, góp phần cân bằng phát triển.

Ưu điểm:

• Tận dụng được lợi thế vùng, giảm áp lực lên các siêu đô thị như Hà Nội, TP.HCM.
• Gắn kết giữa hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng số.
• Dễ ứng dụng công nghệ quản trị đô thị thông minh.

Nhược điểm:

• Đòi hỏi nguồn lực lớn về đầu tư ban đầu.
• Cần khung thể chế mạnh để điều phối vùng và liên đô thị.

Kịch bản “Tăng trưởng xanh và thích ứng biến đổi khí hậu”

Đây là kịch bản chiến lược được nhiều tổ chức quốc tế khuyến nghị (WB, ADB, UN-Habitat): phát triển đô thị hướng đến giảm phát thải carbon, tối ưu tài nguyên, và tăng khả năng chống chịu khí hậu.

Kịch bản này ưu tiên:

• Tái cấu trúc đô thị theo mô hình nén, đa chức năng.
• Tăng tỷ lệ giao thông công cộng, xe đạp, đi bộ.
• Áp dụng các tiêu chuẩn xây dựng xanh, công trình tiết kiệm năng lượng.
• Quản trị rủi ro đô thị: lũ, ngập úng, nhiệt đô thị.

Số liệu từ ADB (2024) cho thấy mỗi USD đầu tư vào hạ tầng chống chịu khí hậu giúp giảm 4 USD thiệt hại tiềm tàng trong tương lai. Nếu Việt Nam đầu tư khoảng 2,5% GDP mỗi năm vào đô thị xanh, có thể tránh được thiệt hại 8–10 tỷ USD mỗi năm từ thiên tai và biến đổi khí hậu.

Đề xuất chiến lược phát triển đô thị đến năm 2040

Từ phân tích các kịch bản trên, hướng đi phù hợp nhất là tích hợp giữa kịch bản 2 và 3: Phát triển mạng lưới đô thị thông minh phân tán gắn với tăng trưởng xanh và thích ứng khí hậu. Cụ thể:

• Đổi mới quy hoạch vùng đô thị: xây dựng chiến lược phát triển theo trục giao thông, hành lang kinh tế (Hà Nội – Hải Phòng – Quảng Ninh; TP.HCM – Đồng Nai – Bà Rịa Vũng Tàu).
• Tái cấu trúc đô thị hiện hữu: thúc đẩy phát triển đô thị nén, đa trung tâm, tăng mật độ sử dụng đất theo chiều cao thay vì lan tỏa.
• Đầu tư vào giao thông công cộng và hạ tầng số: đến 2040, mục tiêu là 60% người dân đô thị tiếp cận được phương tiện giao thông công cộng hiệu quả; 100% đô thị loại I kết nối mạng 5G, cảm biến hạ tầng đô thị.
• Thúc đẩy kinh tế xanh và đô thị đổi mới sáng tạo: xây dựng các cụm đô thị đổi mới sáng tạo (tech-hub) ở TP.HCM, Hà Nội, Đà Nẵng, Thừa Thiên Huế. Tăng tỷ trọng kinh tế số trong GDP đô thị lên 35–40% vào năm 2040.
• Huy động vốn xã hội hóa: khuyến khích đầu tư PPP trong phát triển đô thị bền vững, nhà ở xã hội, hạ tầng giao thông xanh. Theo Bộ Xây dựng, chỉ riêng nhu cầu phát triển đô thị xanh giai đoạn 2025–2040 có thể cần 400–500 tỷ USD.

Bài học từ quốc tế và gợi ý cho Việt Nam

• Hàn Quốc: Từ năm 2000, Hàn Quốc đã xây dựng các thành phố thông minh như Songdo với kết nối số toàn diện, quản lý chất thải và năng lượng hiệu quả. Việt Nam có thể học hỏi mô hình phát triển mới tích hợp công nghệ, không phụ thuộc vào mở rộng đất đô thị.
• Hà Lan: Các thành phố như Rotterdam sử dụng quy hoạch thích ứng nước để đối phó với nước biển dâng. Từ đó, Việt Nam có thể học bài học về tích hợp “quy hoạch chống chịu khí hậu” vào quy hoạch tổng thể đô thị đồng bằng như Cần Thơ, Long Xuyên.
• Singapore: Quy hoạch dài hạn 50 năm dựa trên tích hợp giao thông, đất đai và không gian xanh giúp đô thị nhỏ nhưng hiệu quả. Việt Nam cần tăng tính phối hợp giữa các cấp chính quyền và dữ liệu mở trong quản lý đô thị.

Kết luận – Hành động nào cho hiện tại?

Quy hoạch chung đô thị Việt Nam đến năm 2040 là một bài toán tổng hợp, đòi hỏi không chỉ tầm nhìn xa, mà còn cần các bước đi cụ thể, đồng bộ và có tính khả thi trong hiện tại. Những phần trước đã làm rõ được hiện trạng, động lực mới, định hướng chiến lược và các thách thức trọng yếu. Tuy nhiên, để quy hoạch không chỉ là những bản vẽ trên giấy, mà thực sự trở thành kim chỉ nam dẫn dắt sự phát triển đô thị bền vững, Việt Nam cần bắt tay hành động ngay từ bây giờ, với những hướng đi chiến lược cụ thể.

Khẩn trương rà soát, cập nhật và tích hợp quy hoạch chung đô thị các cấp

Nhiều đô thị hiện nay đang triển khai quy hoạch phân khu, quy hoạch chi tiết nhưng thiếu sự dẫn dắt từ quy hoạch vùng, quy hoạch chung, hoặc các quy hoạch chưa được điều chỉnh kịp thời theo Quy hoạch tổng thể quốc gia giai đoạn 2021–2030. Việc tích hợp đa ngành (giao thông, nhà ở, năng lượng, tài nguyên nước…) còn rời rạc.

Giải pháp:

• Bộ Xây dựng cần phối hợp với Bộ KHĐT, Bộ TNMT, Bộ GTVT và các địa phương tổ chức rà soát toàn bộ quy hoạch cấp vùng, cấp tỉnh đang triển khai.
• Cập nhật quy hoạch chung đô thị phù hợp với mục tiêu kinh tế xanh, phát thải ròng bằng 0 vào 2050 theo cam kết COP26.
• Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ GIS, hệ thống cơ sở dữ liệu không gian thống nhất giữa các ngành và địa phương.

Tăng cường thể chế thực thi quy hoạch và giám sát cộng đồng

Một trong những khoảng trống lớn hiện nay là thiếu cơ chế ràng buộc thực thi quy hoạch và giám sát xã hội có hiệu quả. Nhiều trường hợp điều chỉnh quy hoạch tùy tiện theo nhà đầu tư, làm biến dạng định hướng phát triển đô thị.

Giải pháp:

• Hoàn thiện các nghị định hướng dẫn thi hành Luật Quy hoạch đô thị sửa đổi 2023 (có hiệu lực từ 2025).
• Thiết lập cơ chế công khai toàn bộ bản đồ quy hoạch trên nền tảng số cho người dân tra cứu.
• Quy định rõ trách nhiệm giải trình của chính quyền và chủ đầu tư khi đề xuất điều chỉnh quy hoạch.
• Tăng vai trò các tổ chức xã hội – nghề nghiệp, cộng đồng cư dân trong giám sát thực hiện quy hoạch.

Tập trung nguồn lực đầu tư hạ tầng chiến lược gắn với định hướng quy hoạch

Một trong những nguyên nhân khiến quy hoạch chậm triển khai là thiếu đồng bộ về vốn đầu tư hạ tầng. Nhiều địa phương có quy hoạch rất tốt, nhưng chậm thu hút đầu tư do hạ tầng kết nối yếu.

Giải pháp:

• Ưu tiên vốn đầu tư công cho các dự án hạ tầng giao thông trục chính (cao tốc, metro, cảng…), theo định hướng vùng đô thị.
• Thiết lập quỹ phát triển đô thị cấp tỉnh, khuyến khích mô hình đối tác công – tư (PPP) gắn với quy hoạch chung đô thị.
• Huy động vốn quốc tế thông qua các cam kết khí hậu, đô thị bền vững (WB, ADB, Quỹ Khí hậu Xanh…).

Đổi mới công tác đào tạo và nâng cao năng lực quy hoạch

Sự thiếu hụt đội ngũ chuyên gia quy hoạch tích hợp, hiểu biết liên ngành (môi trường, biến đổi khí hậu, hạ tầng số…) là điểm yếu lớn.

Giải pháp:

• Đổi mới chương trình đào tạo ngành kiến trúc – quy hoạch theo hướng tích hợp liên ngành.
• Mở rộng hợp tác quốc tế, học tập kinh nghiệm từ các mô hình đào tạo như: Singapore, Hà Lan, Đức, Nhật Bản.
• Đào tạo cán bộ quản lý đô thị cấp tỉnh, huyện về quy hoạch thông minh, quản trị số.

Tư duy dài hạn và hành động ngay

Điều quan trọng nhất là Việt Nam cần kiên định mục tiêu phát triển đô thị bền vững – bao trùm – xanh – thích ứng biến đổi khí hậu. Không thể để những bản quy hoạch tốn kém công sức lại trở thành giấy lộn khi thực tế phát triển vượt xa năng lực quản lý.

Khuyến nghị tổng thể:

• Tất cả các hành động hiện nay cần được thực hiện với tư duy chiến lược, lấy mục tiêu 2040 làm định hướng và hành động thực chất từ 2025.
• Mọi cấp chính quyền, giới chuyên môn, doanh nghiệp và người dân cần cùng tham gia vào quá trình quy hoạch như một “hợp đồng xã hội” – nơi mọi người đều có vai trò kiến tạo.

Tóm lại, quy hoạch không chỉ là công cụ kỹ thuật, mà là tầm nhìn phát triển quốc gia. Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để tái cấu trúc không gian đô thị theo hướng hiện đại, bản sắc và bền vững. Để làm được điều đó, không thể chờ đến 2040 – mà phải bắt đầu từ hôm nay.